Kinh Dịch từng ca ngợi về tinh thần của quẻ Độn (ẩn dật) rằng: “Ý nghĩa của quẻ Độn thật là lớn lao thay! Không thờ phụng vương hầu, nêu cao chí khí thanh cao.” Lời chiêm nghiệm ấy đã phản ánh phần nào lý tưởng sống của một bộ phận trí thức thời xưa, khi họ lựa chọn rời xa chốn quan trường xô bồ để tìm kiếm sự tự tại trong tâm hồn. Bài viết này sẽ dẫn dắt người đọc đến với những câu chuyện đầy tính triết lý về các ẩn sĩ nổi tiếng thời Đông Hán, qua đó hé lộ phần nào lý tưởng sống cao đẹp cũng như những trăn trở của họ trước thời cuộc.
Hình minh họa: Hứa Do – một ẩn sĩ nổi tiếng thời cổ đại, được biết đến với việc từ chối ngôi vua của Đế Nghiêu
Ngay từ thời cổ đại, đã có không ít vị vua anh minh thấu hiểu và tôn trọng lý tưởng sống ẩn dật. Đế Nghiêu – vị vua được người đời ca tụng là bậc thánh vương, đã từng có ý nhường ngôi cho Hứa Do, một ẩn sĩ sống ở phía Bắc sông Dĩnh. Tuy nhiên, Hứa Do cho rằng ngôi vua là thứ phù phiếm, không màng danh lợi, ông đã từ chối và tiếp tục sống cuộc đời ẩn dật. Cũng như vậy, vua Vũ Vương – người sáng lập triều đại nhà Chu, cũng từng muốn nhường ngôi cho con trai của Cô Trúc là Bá Di và Thúc Tề. Tuy nhiên, hai anh em họ cũng một mực từ chối, bởi lẽ trong tâm trí họ chỉ có lý tưởng trung nghĩa với nhà Ân. Họ quyết định rời bỏ quê hương, đến ẩn cư ở núi Thủ Dương và chết trong nghèo đói.
Từ đó về sau, tinh thần ẩn dật đã trở nên phổ biến trong giới trí thức. Có người ẩn dật để trau dồi đạo đức, sống một cuộc đời thanh cao, không vướng bụi trần. Cũng có người chọn cách lánh đời để bảo toàn tính mạng, tránh xa những cuộc chiến tranh, tranh giành quyền lực tàn khốc. Một số khác lại xem ẩn dật như cách để nêu cao danh tiếng, tỏ rõ khí tiết của mình.
Tuy nhiên, dù với mục đích gì, đa phần các ẩn sĩ đều có chung một tâm hồn trong sáng, phóng khoáng, yêu thiên nhiên, xem thường danh lợi. Họ tìm thấy niềm vui trong cuộc sống giản dị, hòa mình vào với cỏ cây, sông núi. Ví như câu chuyện về hai ông lão ẩn dật ở huyện Dã Vương, khi được vua Quang Vũ hỏi về lý do đi săn ở nơi nguy hiểm, họ đã khéo léo dùng hình ảnh ẩn dụ để khuyên răn nhà vua. Hay như câu chuyện về Hướng Trường, một người ham học, sống một cuộc đời nghèo khó nhưng luôn giữ chí khí thanh cao, không màng danh lợi.
Tuy nhiên, cũng có những trường hợp các ẩn sĩ được vua chúa trọng vọng và mời ra làm quan. Nổi bật là câu chuyện về Châu Đảng, một người có khí tiết, trọng nghĩa khí. Ông từng bị ép buộc ra làm quan cho Vương Mãng nhưng một mực từ chối. Đến khi nhà Đông Hán được thành lập, vua Quang Vũ nhiều lần mời gọi, Châu Đảng mới đồng ý ra làm quan. Hay như câu chuyện về Nghiêm Quang, bạn học cũ của vua Quang Vũ, người đã chọn cách sống ẩn dật ở núi Phú Xuân. Vua Quang Vũ từng ba lần đến mời nhưng ông vẫn một mực từ chối.
Những câu chuyện về các ẩn sĩ thời Đông Hán không chỉ phản ánh một phần nào đó tư tưởng, lẽ sống mà còn là minh chứng cho khí phách, bản lĩnh của những trí thức thời xưa. Họ là những tấm gương sáng về đạo đức, tài năng và lòng trung nghĩa.
