Những năm đầu nhiệm kỳ tổng thống Bill Clinton, chính sách của Mỹ đối với Cuba dường như đang chuyển hướng. Clinton nhận thức được sự vô lý trong thái độ thù địch kéo dài của Mỹ với hòn đảo này. Ông từng chia sẻ với một cộng sự: “Ai cũng hiểu cấm vận là phản tác dụng. Nó cản trở những chính sách tiếp xúc khôn ngoan hơn mà chúng ta từng áp dụng với một số quốc gia cộng sản, ngay cả trong thời kỳ đỉnh cao Chiến tranh Lạnh.”
Hình ảnh minh họa quan hệ Mỹ-Cuba
Những nỗ lực xoa dịu ban đầu và bóng ma Helms-Burton
Chính quyền Clinton khởi đầu bằng những cử chỉ thiện chí như cam kết không gây ra mối đe dọa quân sự cho Cuba, cảnh báo sớm về các hoạt động của Hải quân Mỹ gần hòn đảo, và thảo luận về hợp tác chống buôn lậu. Tuy nhiên, họ vẫn trấn an cộng đồng người Cuba lưu vong và các nghị sĩ Cộng hòa rằng sẽ không có sự mở cửa nào với Cuba trong tương lai gần.
Song, những động thái xoa dịu này không làm hài lòng các nhân vật theo đường lối cứng rắn trong Quốc hội Mỹ. Thượng nghị sĩ Jesse Helms và Dân biểu Dan Burton đã đề xuất Dự luật Helms-Burton, nhằm cấm Mỹ hỗ trợ Cuba cho đến khi đảo quốc này chuyển sang dân chủ, đồng thời áp đặt trừng phạt lên các quốc gia và tập đoàn làm ăn với Cuba. Dự luật này trở thành chiến trường giữa cơ quan hành pháp và lập pháp. Nhà Trắng cho rằng nó xâm phạm quyền của Tổng thống trong việc thực hiện chính sách đối ngoại, gây hại cho quá trình chuyển giao dân chủ ở Cuba, và mâu thuẫn với lợi ích của Mỹ trong các thỏa thuận thương mại quốc tế.
“Những người anh em đến giải cứu” và hành động khiêu khích
Trong bối cảnh căng thẳng đó, một nhóm phi công người Mỹ gốc Cuba mang tên “Những người anh em đến giải cứu” (BTTR) do Jose Basulto lãnh đạo, bắt đầu thực hiện các chuyến bay xâm nhập không phận Cuba. Ban đầu, BTTR có sứ mệnh nhân đạo là tìm kiếm và giải cứu thuyền nhân Cuba. Tuy nhiên, Basulto, người từng tham gia chiến dịch Vịnh Con Lợn, đã chuyển hướng hoạt động của BTTR sang khiêu khích chính quyền Cuba.
José Basulto, người sáng lập nhóm BTTR.José Basulto, người sáng lập nhóm BTTR
Từ việc thả truyền đơn đến rải tượng ảnh tôn giáo trên bầu trời Havana, hành động của BTTR là sự thách thức trực tiếp đến an ninh và chủ quyền của Cuba. Những chuyến bay này gợi lại ký ức về những năm đầu cách mạng, khi các máy bay nhỏ từ Florida thả bom cháy xuống Cuba trong chiến dịch phá hoại ngầm do CIA tiến hành. Cuba đã nhiều lần cảnh báo Mỹ về những hành động khiêu khích này, tuyên bố sẽ không khoan nhượng và sẽ bắn hạ bất kỳ máy bay nào xâm phạm không phận.
Nỗ lực ngoại giao bất thành và bi kịch trên bầu trời
Trong khi FAA chần chừ xử lý Basulto, Fidel Castro đã chủ động đề nghị trao đổi tù chính trị lấy việc Mỹ ngăn chặn các chuyến bay của BTTR. Nghị sĩ Bill Richardson đã được cử đến Cuba để thương lượng. Castro đã tiếp đón Richardson trọng thị và bày tỏ thiện chí hợp tác. Tuy nhiên, do hiểu lầm trong quá trình truyền đạt thông tin, phía Cuba tin rằng Mỹ đã cam kết chấm dứt các chuyến bay, trong khi Richardson lại phủ nhận sự tồn tại của một thỏa thuận trao đổi.
Nội dung email của Cecillia Capestany ngày 22/1/1996Nội dung email của Cecillia Capestany ngày 22/1/1996 thể hiện sự lo ngại về phản ứng của Cuba
Ngày 24/2/1996, bất chấp những cảnh báo, máy bay của BTTR lại xâm phạm không phận Cuba. Lần này, không quân Cuba đã hành động. Hai máy bay MiG-29 được lệnh xuất kích và bắn hạ hai chiếc Cessna của BTTR, khiến bốn phi công thiệt mạng. Sự kiện này đã đẩy quan hệ Mỹ-Cuba vào khủng hoảng nghiêm trọng.
Hậu quả và bài học lịch sử
Vụ bắn rơi máy bay đã khiến Tổng thống Clinton chịu áp lực phải có hành động cứng rắn. Mặc dù cân nhắc các biện pháp quân sự, cuối cùng ông quyết định áp đặt các biện pháp trừng phạt kinh tế và chính trị lên Cuba. Quan trọng hơn, ông đã ký thông qua Dự luật Helms-Burton, biến lệnh cấm vận thành luật, tước đi quyền của Tổng thống trong việc tự mình dỡ bỏ cấm vận.
Người Mỹ gốc Cuba biểu tình phản đối Castro sau vụ Cuba bắn rơi máy bay của nhóm BTTR.Người Mỹ gốc Cuba biểu tình phản đối Castro sau vụ Cuba bắn rơi máy bay của nhóm BTTR
Vụ bắn rơi máy bay năm 1996 là một bi kịch có thể tránh được, hậu quả của sự cứng rắn trong chính sách, những hành động khiêu khích, và những hiểu lầm đáng tiếc. Sự kiện này đã đóng băng quan hệ Mỹ-Cuba trong nhiều năm tiếp theo, để lại bài học về tầm quan trọng của đối thoại, sự tôn trọng lẫn nhau, và việc tránh leo thang căng thẳng trong quan hệ quốc tế.
Tài liệu tham khảo
- Kornbluh, P., & LeoGrande, W. M. (2014). Back Channel to Cuba: The Hidden History of Negotiations between Washington and Havana. The University of North Carolina Press.
