Câu chuyện về Joseph Needham, viện sĩ nước ngoài của Viện Khoa học Trung Quốc, và bộ sách đồ sộ Science and Civilisation in China (Khoa học và Văn minh tại Trung Quốc) đã trở thành một huyền thoại trong giới sử học. Bộ sách, được Ủy ban Thư viện Hiện đại vinh danh trong top 100 sách phi hư cấu hay nhất thế kỷ 20, đã đặt ra một câu hỏi hóc búa làm đau đầu nhiều thế hệ học giả: Tại sao cách mạng Khoa học và Công nghiệp lại không diễn ra ở Trung Quốc, một quốc gia với bề dày lịch sử khoa học kỹ thuật đáng kinh ngạc?
Trung Hoa rực rỡ và câu hỏi lịch sử của Needham
Từ thế kỷ 1 trước Công nguyên đến thế kỷ 16, Trung Quốc đã đóng góp không ít những phát minh quan trọng cho nhân loại. Những thành tựu trong thiên văn học, y học, toán học, kỹ thuật xây dựng… đã đưa Trung Quốc trở thành một trung tâm văn minh rực rỡ. Vậy mà, cuộc cách mạng long trời lở đất, khai sinh ra chủ nghĩa tư bản và khoa học kỹ thuật hiện đại, lại diễn ra ở Tây Âu, bắt đầu từ nước Anh. Câu hỏi này, được Kenneth Ewart Boulding gọi là “Nan đề Needham”, đã trở thành một thách thức trí tuệ cho các nhà nghiên cứu.
Tây Âu trỗi dậy: Từ thời kỳ đen tối đến ánh sáng của khoa học
Châu Âu từng trải qua một thời kỳ đen tối dưới ách thống trị của tôn giáo. Tuy nhiên, việc bảo tồn các kinh điển Hy Lạp, La Mã bởi thế giới Ả Rập, cùng với sự giao thoa văn hóa với phương Đông, đã tạo nền tảng cho sự phục hưng khoa học. Những cái tên như Isaac Newton với cuốn Principia năm 1687, James Watt với máy hơi nước năm 1769, đã đánh dấu bước ngoặt lịch sử, mở ra kỷ nguyên của khoa học và công nghiệp hiện đại.
Hai phần của “Nan đề Needham”
“Nan đề Needham” bao gồm hai câu hỏi cốt lõi: Thứ nhất, tại sao Trung Quốc cổ đại lại vượt xa châu Âu về khoa học kỹ thuật? Thứ hai, vì sao khoa học cận đại lại không nảy sinh ở Trung Quốc mà lại là ở châu Âu từ thế kỷ 17? Câu hỏi này dẫn đến một vấn đề sâu sắc hơn về nguồn gốc của hai mô hình nghiên cứu khoa học: Trung Quốc cổ đại mạnh về khoa học kinh nghiệm, nhưng lại không phát triển khoa học thực nghiệm như phương Tây.
Needham và những nỗ lực tìm kiếm lời giải
Needham đã dành nhiều năm nghiên cứu và đưa ra một số giả thuyết. Ông cho rằng Trung Quốc chưa có quan điểm dựa vào khoa học để phát triển kinh tế, xã hội, quá chú trọng thực dụng, chế độ khoa cử bóp chết sự sáng tạo và tìm tòi quy luật tự nhiên, và thiếu môi trường cạnh tranh khoa học kỹ thuật.
Những góc nhìn từ Trung Quốc và phương Tây
Từ trước Needham, nhiều học giả Trung Quốc đã đặt ra những câu hỏi tương tự. Họ đưa ra nhiều lý giải, từ sự thiếu hụt tư tưởng logic hình thức, ảnh hưởng của kinh tế tiểu nông, đến chế độ phong kiến chuyên chế kìm hãm sự phát triển. Một số sử gia Trung Quốc còn cho rằng các triều đại ngoại tộc như Nguyên, Thanh đã cản trở sự phát triển khoa học kỹ thuật của đất nước.
Tuy nhiên, giới khoa học phương Tây lại không hoàn toàn thừa nhận “Nan đề Needham”. Họ cho rằng Needham đã nhầm lẫn giữa khoa học và kỹ thuật, phóng đại thành tựu kỹ thuật của Trung Quốc cổ đại, và đánh giá quá cao ảnh hưởng của nó đối với phương Tây.
Kết luận: Một câu hỏi mở cho hậu thế
“Nan đề Needham” cho đến nay vẫn là một câu hỏi mở, thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Việc tìm kiếm lời giải đáp không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về lịch sử khoa học kỹ thuật của Trung Quốc và phương Tây, mà còn cung cấp những bài học quý báu cho sự phát triển của khoa học công nghệ trong tương lai. Câu chuyện về Needham và câu hỏi lịch sử của ông nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của tư duy sáng tạo, tinh thần đổi mới, và một môi trường xã hội thuận lợi cho sự phát triển khoa học.
Tài liệu tham khảo:
- Needham, Joseph. Science and Civilisation in China. Cambridge University Press.
Phụ lục:
(Có thể bổ sung bảng niên biểu các sự kiện khoa học quan trọng ở Trung Quốc và phương Tây từ thế kỷ 1 TCN đến thế kỷ 19).
