Tháng 4/1994, Rwanda chìm trong biển máu. Chỉ trong hơn 3 tháng, 1 triệu người dân, chiếm 1/8 dân số, bị chính đồng bào sát hại. Vụ diệt chủng Rwanda không chỉ là xung đột giữa hai bộ tộc Hutu và Tutsi, mà còn là hệ quả của chuỗi sự kiện lịch sử, chính trị phức tạp tại khu vực Hồ Lớn châu Phi. Bài viết này sẽ phân tích bối cảnh lịch sử, những nhân vật chủ chốt và các sự kiện liên quan đến bi kịch này, từ đó rút ra những bài học lịch sử quý báu.
Nguồn gốc xung đột Hutu – Tutsi
Lịch sử Rwanda ghi nhận ba bộ tộc chính: Twa, Hutu và Tutsi. Người Twa, cư dân bản địa, sống bằng săn bắt hái lượm. Người Hutu đến từ Congo, sống bằng nông nghiệp. Người Tutsi, di cư từ Ethiopia, sở hữu kỹ năng chăn nuôi, chế tác và dần nắm quyền lực kinh tế, xã hội, đặt ra hệ thống vua chúa (Mwami). Mặc dù khác biệt về nguồn gốc, cả ba bộ tộc đều sử dụng chung ngôn ngữ Kinyarwanda.
Thời kỳ thuộc địa: Mầm mống chia rẽ
Cuối thế kỷ 19, Đức xâm chiếm Rwanda. Sau Thế chiến I, Bỉ tiếp quản và củng cố sự phân biệt giữa Hutu và Tutsi bằng những tiêu chí chủ quan như chiều cao, hình dáng mũi và mắt, sau đó là dựa trên số lượng gia súc sở hữu. Chính sách này làm sâu sắc thêm mâu thuẫn sắc tộc, gieo mầm cho những xung đột sau này.
Tranh vẽ minh họa các bộ tộc Hutu, Tutsi và Twa.
Độc lập và Diệt chủng lần thứ nhất tại Rwanda (1959-1963)
Thập niên 1950, làn sóng giành độc lập lan rộng khắp châu Phi. Tại Rwanda, người Hutu, dưới sự lãnh đạo của Grégoire Kayibanda, chủ trương thành lập nền cộng hòa. Người Tutsi muốn duy trì chế độ quân chủ. Năm 1961, Rwanda giành độc lập, chế độ cộng hòa được thiết lập, khiến hàng trăm nghìn người Tutsi phải chạy sang các nước láng giềng, hình thành các nhóm vũ trang, thường xuyên tấn công Rwanda. Các cuộc xung đột giai đoạn này đã cướp đi sinh mạng khoảng 50.000 người Tutsi.
Những xung đột tại Burundi và Uganda
Tình hình tại Burundi, láng giềng Rwanda, cũng không kém phần căng thẳng. Năm 1972, nhà độc tài Michel Micombero tiến hành cuộc diệt chủng, giết hại khoảng 300.000 người Hutu. Năm 1993, vụ ám sát tổng thống Melchior Ndadaye, một người Hutu, gây ra cuộc nội chiến kéo dài hàng thập kỷ.
Tại Uganda, chế độ độc tài của Idi Amin và nội chiến kéo dài gây ra cái chết của hàng triệu người. Sự tham gia của người Tutsi tị nạn từ Rwanda trong cuộc nội chiến Uganda, đặc biệt là Paul Kagame, có ảnh hưởng lớn đến lịch sử khu vực.
Thành lập RPF và Nội chiến Rwanda (1990-1994)
Năm 1987, Mặt trận Yêu nước Rwanda (RPF), do Fred Rwigyema và Paul Kagame lãnh đạo, được thành lập với mục tiêu lật đổ chính quyền Hutu. Cuộc nội chiến nổ ra năm 1990, kéo dài đến năm 1993, khi Hiệp định Arusha được ký kết. Tuy nhiên, hòa bình mong manh này nhanh chóng bị phá vỡ.
Diệt chủng Rwanda 1994 và Khủng hoảng Tị nạn
Ngày 6/4/1994, máy bay chở tổng thống Juvénal Habyarimana bị bắn rơi, châm ngòi cho cuộc diệt chủng kinh hoàng. Hơn 800.000 người Tutsi bị sát hại. Cuộc thảm sát chỉ dừng lại khi RPF giành chiến thắng vào tháng 7/1994. Hàng triệu người Hutu chạy sang Zaire (nay là CHDC Congo), gây ra khủng hoảng tị nạn nghiêm trọng.
Hình ảnh minh họa sự tàn khốc của cuộc diệt chủng.
Thất bại của cộng đồng quốc tế
Sự do dự của cộng đồng quốc tế, đặc biệt là Mỹ và Liên Hợp Quốc, góp phần làm trầm trọng thêm thảm kịch. Nỗi ám ảnh từ thất bại tại Somalia năm 1993 khiến Mỹ ngần ngại can thiệp. Liên Hợp Quốc cũng rút quân sau vụ sát hại 10 lính gìn giữ hòa bình người Bỉ.
Chiến tranh Congo
Khủng hoảng tị nạn tại Zaire, sự suy yếu của chế độ Mobutu Sese Seko và sự trỗi dậy của Laurent-Désiré Kabila dẫn đến Chiến tranh Congo lần thứ nhất (1996-1997). Sau đó, Chiến tranh Congo lần thứ hai (1998-2003), với sự tham gia của nhiều quốc gia, trở thành cuộc chiến đẫm máu nhất lịch sử thế giới hiện đại, cướp đi sinh mạng của hàng triệu người.
Tình hình hiện tại
Rwanda, dưới sự lãnh đạo của Paul Kagame, đã đạt được những bước tiến kinh tế đáng kể. Burundi vẫn chìm trong nghèo đói và bất ổn chính trị. Uganda, dù có sự tăng trưởng kinh tế, vẫn đối mặt với nhiều thách thức về an ninh và chính trị. CHDC Congo tiếp tục vật lộn với xung đột và nghèo đói.
Kết luận
Vụ diệt chủng Rwanda là một thảm kịch nhân đạo, nhắc nhở chúng ta về hậu quả tàn khốc của sự thù hận sắc tộc và sự thờ ơ của cộng đồng quốc tế. Bài học lịch sử này vẫn còn nguyên giá trị trong thế giới đương đại, kêu gọi sự chung tay của toàn nhân loại để ngăn chặn những thảm kịch tương tự tái diễn.
Tài liệu tham khảo
Sách:
- Lịch sử của mỗi quốc gia trên toàn thế giới bằng tiếng Việt (Nam H Nguyen)
- Lịch sử 200 quốc gia và vùng lãnh thổ trên thế giới: Phần 1 (PGS.TS. Cao Văn Liên)
- Tình báo Hoa Kỳ – chuyên gia lật đổ (NXB Công an nhân dân)
- The Great Lakes of Africa: Two Thousand Years of History (Jean-Pierre Chrétien)
- Culture and Customs of Rwanda (Julius Adekunle)
- The Rwanda Crisis: History of a Genocide (Gérard Prunier)
- Congo Diary: The Story of Che Guevara’s “Lost” Year in Africa (Che Guevara)
- Burundi: Ethnic Conflict and Genocide (Rene Lemarchand)
- Great Lakes Conflagration: Second Congo War, 1998–2003 (Tom Cooper)
- State of Blood: The Inside Story of Idi Amin (Henry Kyemba)
- The Congo: From Leopold to Kabila: A People’s History (Georges Nzongola-Ntalaja)
Tài liệu khác:
- Tạp chí nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông – Viện Nghiên cứu Châu Phi và Trung Đông
- Báo cáo của Ủy ban quốc tế về diệt chủng Burundi ngày 18 tháng 9 năm 1997 (PDF)
- Thông tin cơ bản về các nước, khu vực và quan hệ với Việt Nam – Bộ ngoại giao Việt Nam
Tổng thống Paul Kagame và Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết năm 2008.
