Năm 1990, trong khi thế giới hướng về sự kiện tái thống nhất nước Đức, một cuộc thống nhất khác diễn ra lặng lẽ hơn ở phía Nam bán đảo Arab: Yemen. Trái ngược với kỳ vọng về một tương lai tươi sáng, sự kiện này lại mở ra một chương đen tối trong lịch sử Yemen: cuộc nội chiến năm 1994. Bài viết này sẽ phân tích bối cảnh lịch sử, diễn biến, và hậu quả của cuộc nội chiến, đồng thời khảo sát các bài học lịch sử mà nó để lại.
Bản đồ Yemen trước năm 1990.
Chia Cắt và Hợp Nhất: Hai Miền Đất Nước, Hai Số Phận
Khác với Đức, Triều Tiên hay Việt Nam, sự chia cắt của Yemen bắt nguồn từ trước Thế chiến II. Miền Bắc, dưới ách thống trị của Đế quốc Ottoman, chính thức mang tên Yemen. Miền Nam, với cảng Aden chiến lược, là thuộc địa của Đế quốc Anh. Năm 1918, sau khi Ottoman sụp đổ, miền Bắc tuyên bố độc lập, trở thành Vương quốc Yemen. Miền Nam phải đợi đến năm 1967 mới giành được độc lập, sau cuộc nổi dậy “Tình trạng khẩn cấp Aden” năm 1963, đẫm máu và thương vong lớn.
Sự chia cắt địa lý dẫn đến hai con đường phát triển chính trị khác biệt. Miền Bắc trải qua cuộc nội chiến đẫm máu từ năm 1962, với sự can thiệp của các cường quốc như Ai Cập, Liên Xô, Anh, Mỹ, và Saudi Arabia. Kết quả là chế độ quân chủ bị lật đổ, Cộng hòa Arab Yemen ra đời. Miền Nam, dưới sự lãnh đạo của Đảng Xã hội Yemen, trở thành quốc gia cộng sản duy nhất ở Trung Đông, nhận được sự hỗ trợ mạnh mẽ từ Liên Xô và Đông Đức.
Hai miền Yemen từng đụng độ quân sự vào năm 1972 và 1979. Cuộc chiến năm 1972 do miền Bắc phát động với sự hậu thuẫn của Saudi Arabia, nhằm lật đổ chính quyền cộng sản miền Nam. Cuộc chiến năm 1979, khởi nguồn từ miền Nam với sự hỗ trợ của Liên Xô, Cuba và Đông Đức, kết thúc chóng vánh do sự can thiệp của Liên đoàn Arab.
Việc phát hiện ra dầu mỏ ở biên giới hai miền vào những năm 1980 đã thúc đẩy quá trình thống nhất. Miền Bắc nhanh chóng đồng thuận, trong khi miền Nam, đang gặp khó khăn kinh tế do sự sụp đổ của Liên Xô, cũng dần chấp nhận. Tháng 5/1990, Cộng hòa Arab Yemen và Cộng hòa Dân chủ Nhân dân Yemen hợp nhất thành Cộng hòa Yemen. Tuy nhiên, việc chưa thống nhất quân đội hai miền đã gieo mầm mống cho xung đột sau này.
Mầm Mống Chia Rẽ và Bùng Nổ Nội Chiến
Sự thống nhất hòa bình nhanh chóng chuyển thành bất hòa. Người miền Bắc, tự coi mình là “kẻ chiến thắng”, có thái độ hống hách với miền Nam. Việc các công ty miền Bắc khai thác dầu mỏ ở miền Nam càng làm gia tăng căng thẳng. Trong khi đó, người miền Nam, với trình độ dân trí cao hơn, lại xem thường xã hội bộ lạc miền Bắc.
Yemen sau thống nhấtYemen sau khi thống nhất.
Hai làn sóng nhập cư sau thống nhất càng làm tình hình thêm phức tạp. Làn sóng đầu tiên là những người Yemen bị trục xuất khỏi các nước vùng Vịnh sau khi Yemen từ chối tham gia liên minh chống Iraq năm 1990. Làn sóng thứ hai, nguy hiểm hơn, là sự trở về của hàng ngàn chiến binh Mujahideen từ Afghanistan, trong đó có cả Osama bin Laden. Sự hiện diện của lực lượng này làm gia tăng các vụ tấn công nhằm vào các lãnh đạo cánh tả miền Nam.
Sự bất mãn lên đến đỉnh điểm khi Phó Tổng thống Ali Salem al-Beidh, đại diện miền Nam, rời bỏ chính phủ và trở về Aden. Sự ủng hộ của quân đội miền Nam đã thúc đẩy ông thành lập lực lượng ly khai. Bất chấp nỗ lực hòa giải, ngày 4/5/1994, không quân miền Bắc ném bom Aden, chính thức khơi mào cuộc nội chiến.
Diễn Biến và Kết Thúc Cuộc Chiến
Cuộc chiến diễn ra ác liệt với sự tham gia của các cường quốc. Miền Nam được Saudi Arabia, UAE, Kuwait và Oman ủng hộ, trong khi miền Bắc nhận được sự hỗ trợ từ Mỹ, Jordan và Ai Cập. Dù có ưu thế về không quân, miền Nam nhanh chóng thất thủ trước sức mạnh quân sự vượt trội của miền Bắc. Ngày 7/7/1994, quân miền Bắc chiếm Aden và Mukalla, chấm dứt cuộc nội chiến.
Nội chiến Yemen 1994Hình ảnh tàn phá trong nội chiến Yemen 1994.
Cuộc chiến để lại hậu quả nặng nề. Hàng ngàn binh sĩ và thường dân thiệt mạng. Hàng chục nghìn người miền Nam phải lưu vong. Mặc dù Tổng thống Saleh ân xá cho hầu hết các lãnh đạo ly khai, bốn nhân vật chủ chốt vẫn bị kết án tử hình vắng mặt.
Hậu Nội Chiến và Bài Học Lịch Sử
Sau nội chiến, Saleh tiếp tục nắm quyền, củng cố chế độ độc tài. Sự bất mãn với chính quyền Saleh là một trong những nguyên nhân dẫn đến phong trào Mùa xuân Arab năm 2011, buộc ông phải từ chức. Tuy nhiên, Yemen vẫn chưa tìm thấy hòa bình. Sự nổi dậy của Houthi, được Iran hậu thuẫn, đã đẩy đất nước vào một cuộc nội chiến mới, kéo dài cho đến ngày nay.
Lực lượng HouthiLực lượng Houthi tại Yemen.
Cuộc nội chiến Yemen 1994 là một bài học đau xót về sự mong manh của hòa bình và thống nhất. Nó cho thấy rằng sự hợp nhất về mặt hình thức không đủ để hàn gắn những chia rẽ sâu sắc về chính trị, kinh tế và xã hội. Sự thiếu tin tưởng, bất bình đẳng, và sự can thiệp của các cường quốc đã biến giấc mơ thống nhất thành một bi kịch.
Tài Liệu Tham Khảo
- Bài viết gốc: “Nội chiến Yemen 1994 – khi thống nhất mang lại chia rẽ,” Nghiên cứu Lịch sử.
