Thiếu tá Hashem al-Atta, người đứng đầu cuộc đảo chính năm 1971, đối diện với họng súng của quân đội trung thành với Tổng thống Jaafar Nimeiry.
Năm 1956, lá cờ độc lập của Sudan tung bay trên bầu trời Bắc Phi, chính thức chấm dứt ách thống trị của Ai Cập. Những ngày đầu độc lập, Sudan như con thuyền ra khơi với bao khát vọng về một tương lai tự do và thịnh vượng. Dưới sự dẫn dắt của chính quyền thế tục, Cộng hòa Sudan bước những bước chập chững đầu tiên trên con đường xây dựng đất nước.
Tuy nhiên, gió đổi chiều, con thuyền Sudan phải đối mặt với những cơn sóng dữ mang tên khủng hoảng kinh tế. Giá dầu và bông – hai trụ cột kinh tế – lao dốc, đẩy đất nước vào cảnh kiệt quệ. Bên cạnh đó, cuộc chiến tranh với phong trào ly khai ở miền Nam càng khoét sâu thêm vào những bất ổn nội tại, khiến lòng dân ngày càng oán thán.
Năm 1969, nắm bắt thời cơ, Phong trào Sĩ quan Tự do, với người đứng đầu là Jaafar Nimeiry, đã tiến hành cuộc đảo chính quân sự, lật đổ chính quyền dân sự. Kể từ đây, Sudan bước vào thời kỳ độc tài quân sự, một mô hình phổ biến ở thế giới Ả Rập lúc bấy giờ.
Dưới sự lãnh đạo của Nimeiry, Cộng hòa Sudan được đổi tên thành Cộng hòa Dân chủ Sudan. Là một người Hồi giáo sùng đạo và có tư tưởng bảo thủ, Nimeiry lại tỏ ra khá “dị biệt” khi ngả theo chủ nghĩa xã hội Ả Rập. Chính sự pha trộn có phần “lệch pha” này khiến chính quyền của ông nhận được sự ủng hộ từ cả hai phía: những sĩ quan cánh tả trong quân đội và người dân, những người mong muốn một sự thay đổi mang màu sắc cộng sản.
Trong bối cảnh đó, mối quan hệ giữa Sudan với Liên Xô và Ai Cập ngày càng được củng cố. Sudan trở thành một quân cờ quan trọng trong cuộc chiến tranh lạnh, khi cho phép Liên Xô thuê cảng và căn cứ ở miền Nam để phục vụ cho các hoạt động ở Congo. Đổi lại, Liên Xô cung cấp cho Sudan một lượng lớn viện trợ quân sự, giúp chính quyền Nimeiry duy trì cuộc chiến chống lại lực lượng ly khai ở miền Nam.
Sự hậu thuẫn từ chính quyền Nimeiry tạo điều kiện cho Đảng Cộng sản Sudan (SCP) lớn mạnh nhanh chóng. Đến năm 1971, SCP đã vươn lên trở thành đảng phái lớn nhất Sudan và là đảng cộng sản lớn nhất thế giới Ả Rập với gần một triệu thành viên.
Tuy nhiên, mâu thuẫn bắt đầu nảy sinh khi một bộ phận lãnh đạo SCP, đứng đầu là Thiếu tá Hashem al-Atta, tỏ ra bất mãn với đường lối chính trị của Nimeiry. Dù ủng hộ chủ nghĩa xã hội, nhưng nhóm này phản đối chính sách bảo thủ, thân Hồi giáo (đặc biệt là việc áp đặt luật Sharia) và thân Ai Cập một cách thái quá của ông. Họ muốn biến Sudan thành một nhà nước Cộng sản “chính hiệu” theo mô hình Nam Yemen, thay vì một nhà nước theo chủ nghĩa xã hội Ả Rập như Ai Cập. Đặc biệt, việc Nimeiry đàn áp phong trào độc lập ở miền Nam vấp phải sự phản đối quyết liệt từ nhóm al-Atta, vốn có nhiều người da đen và có cảm tình với phong trào ly khai.
Trong bối cảnh đó, âm mưu đảo chính lật đổ Nimeiry bắt đầu được thai nghén.
19/7/1971: Cuộc Đảo Chính Chớp Nhoáng và “Cách Mạng Ba Ngày”
19/7/1971, Thiếu tá Hashem al-Atta cùng các sĩ quan ủng hộ SCP quyết định hành động. Lợi dụng lúc thủ đô Khartoum chìm trong giấc ngủ trưa, nhóm đảo chính bất ngờ tấn công, sử dụng xe bọc thép kiểm soát các cơ quan chính phủ và bắt sống Tổng thống Nimeiry.
Cuộc đảo chính diễn ra chớp nhoáng và gần như không gặp phải sự kháng cự nào đáng kể. Hashem al-Atta cùng hai lãnh đạo cấp cao của SCP là Babiker Al Nour và Farouk Osman Hamdallah nhanh chóng kiểm soát đài phát thanh, tuyên bố thành lập chính phủ mới và thông báo về “cuộc cách mạng đang diễn ra” trên khắp đất nước Sudan.
Bản đồ Sudan, quốc gia Bắc Phi với lịch sử chính trị đầy biến động.
Thông tin về cuộc đảo chính nhanh chóng lan truyền, khiến người dân Sudan, đặc biệt là những người ủng hộ chủ nghĩa Cộng sản, đổ xuống đường biểu tình ủng hộ chính quyền mới. Trên đài phát thanh, al-Atta và các cộng sự hứa hẹn về một tương lai tươi sáng hơn cho Sudan, nơi chủ nghĩa cộng sản sẽ mang lại bình đẳng và thịnh vượng cho tất cả mọi người.
Tuy nhiên, “cách mạng” của al-Atta giống như một vở kịch ngắn ngủi, bùng nổ rồi vụt tắt chỉ trong vòng ba ngày.
Sai Lầm Chết Người và Cái Bẫy “Quà Trên Trời”
Bước đầu thành công, nhưng chính quyền non trẻ của al-Atta lại mắc phải một sai lầm chết người: họ đã hoàn toàn “ngây thơ” về mặt chính trị quốc tế.
Do lo ngại tin tức về cuộc đảo chính sẽ đến tai các thế lực bên ngoài, đặc biệt là Ai Cập và Libya – những đồng minh thân cận của Nimeiry – nhóm al-Atta đã quyết định phong tỏa thủ đô Khartoum, cắt đứt mọi liên lạc với thế giới bên ngoài. Tuy nhiên, chính sách “bế quan tỏa cảng” này lại vô tình trở thành “con dao hai lưỡi”, khiến chính quyền mới bị cô lập hoàn toàn trên trường quốc tế.
Nhận thức được sự cần thiết phải tìm kiếm sự ủng hộ từ bên ngoài, al-Atta quyết định cử Babiker Al Nour và Farouk Osman Hamdallah, hai nhân vật “nặng ký” trong chính phủ mới, lên đường sang Anh Quốc. Mục tiêu của chuyến đi là thông báo với các nước phương Tây về cuộc đảo chính và chính quyền cộng sản vừa được thành lập ở Sudan, nhằm tranh thủ sự ủng hộ từ các cường quốc này.
Chuyến bay diễn ra suôn sẻ, Al Nour và Hamdallah đã đến được London và hoàn thành nhiệm vụ. Tuy nhiên, họ không ngờ rằng, chính thành công này lại gióng lên hồi chuông báo tử cho “cuộc cách mạng” non trẻ ở quê nhà.
Tin tức về cuộc đảo chính ở Sudan đến tai Muammar Gaddafi, nhà lãnh đạo Libya, một người bạn thân của Nimeiry và có ác cảm sâu sắc với chủ nghĩa Cộng sản. Ngay lập tức, Gaddafi liên lạc với Tổng thống Ai Cập Anwar Sadat, và hai bên nhanh chóng đạt được thỏa thuận chung: hỗ trợ Nimeiry lật đổ chính quyền cộng sản.
Ngày 21/7/1971, khi chiếc máy bay chở Al Nour và Hamdallah bay qua không phận Libya trên hành trình trở về Sudan, hai máy bay chiến đấu của Libya bất ngờ xuất hiện, buộc chiếc máy bay phải hạ cánh khẩn cấp xuống một sân bay quân sự. Al Nour và Hamdallah bị lính Libya bắt giữ ngay sau đó.
Thế nhưng, thay vì giam giữ con tin, Gaddafi lại nghĩ ra một kế hoạch “táo bạo” và “tinh vi” hơn. Ông ta ra lệnh cho lính Libya cải trang thành phi hành đoàn, đưa Al Nour và Hamdallah trở lại máy bay, sau đó tiếp tục hành trình đến Khartoum như chưa hề có chuyện gì xảy ra.
Sáng ngày 22/7/1971, chiếc máy bay hạ cánh xuống sân bay quốc tế Khartoum. Hoàn toàn không mảy may nghi ngờ, Hashem al-Atta cùng các thành viên chính phủ có mặt tại sân bay để chào đón “đồng chí” trở về. Họ đã rơi vào cái bẫy “quà từ trên trời rơi xuống” do Gaddafi giăng ra.
Ngay khi cửa máy bay mở, lính Libya ùa ra, phối hợp cùng lực lượng đặc nhiệm Sudan trung thành với Nimeiry, ập đến bắt gọn al-Atta và các cộng sự. Cuộc đảo chính bất thành.
Báo Thù Đẫm Máu và Sự Sụp Đổ Của Giấc Mộng Cộng Sản
Ngay sau khi giành lại quyền lực, Nimeiry đã cho thành lập “Tòa án Nhân dân” để xét xử những người tham gia đảo chính. Phiên tòa diễn ra chóng vánh, với bản án đã được định đoạt sẵn. Hashem al-Atta, Babiker al-Nur Osman, Farouk Hamadallah, Abdel Khaliq Mahjub (bí thư SCP) cùng hàng chục thành viên khác của SCP bị kết án tử hình.
Cuộc đảo chính bất thành năm 1971 đã đặt dấu chấm hết cho giấc mộng cộng sản ở Sudan. Nimeiry củng cố quyền lực, tiếp tục lãnh đạo đất nước theo đường lối độc tài quân sự cho đến khi bị lật đổ vào năm 1989. SCP bị đàn áp dã man, gần như bị xóa sổ khỏi đời sống chính trị Sudan.
Câu chuyện về cuộc đảo chính “ba ngày” ở Sudan là bài học đắt giá về sự non nớt về chính trị, về tầm quan trọng của thông tin và hậu thuẫn quốc tế đối với một chính quyền mới. Nó cũng cho thấy, ngay cả khi đã nắm trong tay quyền lực, sự “ngây thơ” về chính trị có thể dẫn đến những sai lầm chết người, khiến giấc mộng sụp đổ chỉ trong tích tắc.
Tài Liệu Tham Khảo:
- Sách:
- Ismael, Tareq. The Sudanese Communist Party: Ideology and Party Politics. Khartoum: University of Khartoum Press, 2012.
- Korn, David A. Assassination in Khartoum. Bloomington: Indiana University Press, 1993.
