Sự sụp đổ của chế độ quân chủ Bồ Đào Nha năm 1910 đã mở ra một kỷ nguyên mới đầy biến động cho quốc gia này. Từ đống tro tàn của chế độ cũ, nền Đệ nhất Cộng hòa ra đời, mang theo hy vọng về một tương lai tự do và dân chủ hơn. Tuy nhiên, chặng đường phía trước đầy chông gai với những bất ổn chính trị triền miên, các cuộc đấu đá nội bộ và cuộc khủng hoảng kinh tế trầm trọng. Giữa thời khắc lịch sử đầy sóng gió ấy, António de Oliveira Salazar xuất hiện như một “vị cứu tinh”, đặt dấu ấn của mình lên vận mệnh đất nước Bồ Đào Nha với chế độ Estado Novo kéo dài gần nửa thế kỷ. Bài viết này sẽ đưa chúng ta ngược dòng lịch sử, khám phá hành trình đầy biến động của Bồ Đào Nha từ những ngày đầu thành lập nền cộng hòa non trẻ cho đến khi chế độ độc tài Estado Novo của Salazar sụp đổ.
Nền Đệ Nhất Cộng Hòa: Hành Trình Ngắn Ngủi Đầy Biến Động (1911-1926)
Quốc kỳ Bồ Đào Nha giai đoạn 1911-1974
Sự kiện chế độ quân chủ bị lật đổ vào năm 1910 đã mở đường cho nền Đệ nhất Cộng hòa Bồ Đào Nha. Bản Hiến pháp năm 1911 chính thức khai sinh ra chính phủ cộng hòa đầu tiên, đặt nền móng cho một nhà nước hiện đại, tách biệt khỏi sự ảnh hưởng của tôn giáo. Tuy nhiên, những mâu thuẫn nội bộ trong lòng chính phủ cộng hòa non trẻ đã nhanh chóng đẩy Bồ Đào Nha vào vòng xoáy bất ổn.
Sự Phân Hóa Chính Trị Và Những Bất Ổn Triền Miên
Ngay từ những ngày đầu thành lập, chính phủ cộng hòa đã phải đối mặt với sự chia rẽ sâu sắc trong nội bộ. Đảng Cộng hòa Bồ Đào Nha (PRP) – chính đảng hiện đại đầu tiên của đất nước – bị phân hóa thành hai phe phái chính: ôn hòa và cấp tiến. Những bất đồng trong việc định hình đường lối chính trị đã khiến PRP tan rã thành nhiều đảng phái nhỏ hơn, tạo nên một bức tranh chính trị hỗn loạn với sự tranh giành quyền lực không ngừng.
Sự bất ổn chính trị càng trở nên trầm trọng hơn bởi sự yếu kém của chính phủ. Trong suốt 15 năm tồn tại ngắn ngủi, nền Đệ nhất Cộng hòa đã trải qua 8 đời tổng thống, 45 chính phủ và 7 cuộc bầu cử quốc hội. Chính phủ liên tục thay đổi, không thể thiết lập được một nền tảng vững chắc để giải quyết các vấn đề kinh tế – xã hội của đất nước.
Cuộc Khủng Hoảng Kinh Tế Và Sự Can Thiệp Của Quân Đội
Bên cạnh những bất ổn chính trị, nền Đệ nhất Cộng hòa còn phải gánh chịu hậu quả nặng nề từ cuộc khủng hoảng kinh tế. Nạn thất nghiệp gia tăng, lạm phát phi mã và nạn khan hiếm lương thực đã đẩy người dân vào cảnh khốn cùng. Sự bất mãn với chính phủ ngày càng lan rộng, tạo điều kiện cho quân đội can thiệp vào chính trường.
Năm 1915, một chính quyền quân sự được thành lập sau cuộc đảo chính do các sĩ quan cấp cao bất mãn với chính phủ cộng hòa tiến hành. Mặc dù chính quyền dân sự nhanh chóng được khôi phục, nhưng sự kiện này đã cho thấy sự mong manh của nền cộng hòa non trẻ trước tham vọng chính trị của quân đội.
Chiến Tranh Thế Giới Thứ Nhất Và Cái Chết Của Nền Cộng Hòa
Sự kiện Bồ Đào Nha tham gia Chiến tranh Thế giới Thứ nhất vào năm 1916 đã giáng một đòn chí mạng vào nền Đệ nhất Cộng hòa vốn đã suy yếu. Cuộc chiến tranh gây ra những tổn thất nặng nề về người và của, khiến nền kinh tế vốn đã kiệt quệ càng thêm kiệt quệ.
Năm 1926, một cuộc đảo chính quân sự do tướng Manuel Gomes da Costa lãnh đạo đã chấm dứt hoàn toàn nền Đệ nhất Cộng hòa. Giữa sự thờ ơ của người dân, chế độ cộng hòa sụp đổ, mở ra một chương mới trong lịch sử Bồ Đào Nha: thời kỳ độc tài quân sự.
Chế Độ Độc Tài Quân Sự: Sự Trỗi Dậy Của António de Oliveira Salazar (1926-1933)
Tướng Gomes da Costa tiến vào Lisbon ngày 28/5/1926
Cuộc đảo chính năm 1926 đã đưa tướng Gomes da Costa lên nắm quyền, chấm dứt thời kỳ hỗn loạn của nền Đệ nhất Cộng hòa. Tuy nhiên, da Costa không giữ được quyền lực lâu. Sau nhiều biến động chính trị, tướng Óscar Fragoso Carmona trở thành nhà lãnh đạo mới của Bồ Đào Nha.
Từ Chuyên Gia Kinh Tế Đến “Vị Cứu Tinh” Của Đất Nước
Giữa bối cảnh hỗn loạn của đất nước, António de Oliveira Salazar, một giáo sư kinh tế ít tiếng tăm, được bổ nhiệm làm Bộ trưởng Tài chính vào năm 1928. Bằng tài năng của mình, Salazar đã nhanh chóng ổn định nền kinh tế, kiềm chế lạm phát và cân bằng ngân sách quốc gia.
Thành công trong lĩnh vực kinh tế đã giúp Salazar củng cố quyền lực và tạo dựng uy tín của mình trong mắt giới quân sự và tầng lớp tinh hoa Bồ Đào Nha. Ông dần trở thành nhân vật quyền lực nhất đất nước, nắm giữ chức vụ Thủ tướng từ năm 1932.
Estado Novo: Kỷ Nguyên Mới Của Bồ Đào Nha
Với sự ủng hộ của giới quân sự và tầng lớp tinh hoa, Salazar đã tiến hành xây dựng một chế độ độc tài mới tại Bồ Đào Nha. Bản Hiến pháp năm 1933 chính thức khai sinh ra Estado Novo (Nhà nước Mới), đánh dấu sự khởi đầu của một kỷ nguyên độc tài kéo dài gần nửa thế kỷ.
Dưới chế độ Estado Novo, Salazar tập trung quyền lực tuyệt đối vào tay mình. Ông kiểm soát mọi mặt đời sống chính trị, kinh tế và xã hội của đất nước. Mọi đảng phái chính trị đối lập đều bị cấm hoạt động. Báo chí và các phương tiện truyền thông bị kiểm duyệt gắt gao.
Estado Novo: Bồ Đào Nha Dưới Thời Kỳ Độc Tài Của Salazar (1933-1974)
Phụ nữ Bồ Đào Nha tham gia tuần hành chính trị
Chế độ Estado Novo của Salazar, dựa trên triết lý độc tài, đã định hình nên một Bồ Đào Nha rất khác biệt so với các nước Tây Âu khác trong thế kỷ 20.
Chính sách “Thần kỳ Kinh Tế” Và Những Hệ lụy
Trong những năm đầu cầm quyền, Salazar tập trung vào việc khôi phục và phát triển kinh tế Bồ Đào Nha. Chính sách kinh tế tập trung, kết hợp với việc kiểm soát chặt chẽ chi tiêu công và thu hút đầu tư nước ngoài, đã giúp Bồ Đào Nha đạt được mức tăng trưởng kinh tế đáng kể.
Tuy nhiên, “thần kỳ kinh tế” của Salazar chỉ mang lại lợi ích cho một bộ phận nhỏ dân số. Người lao động Bồ Đào Nha vẫn phải sống trong cảnh nghèo khó, không được hưởng lợi từ sự tăng trưởng kinh tế. Chính sách kiểm duyệt và đàn áp của Salazar cũng khiến Bồ Đào Nha tụt hậu so với các nước Tây Âu khác về mặt xã hội và văn hóa.
Bồ Đào Nha Trong Chiến Tranh Thế Giới Thứ Hai: Giữa Hai Làn Đạn
Trong Chiến tranh Thế giới thứ hai, Salazar cố gắng duy trì chính sách trung lập cho Bồ Đào Nha. Tuy nhiên, ông cũng thể hiện sự ủng hộ ngầm cho phe Đồng minh và cho phép các cường quốc Đồng minh sử dụng các căn cứ quân sự trên lãnh thổ Bồ Đào Nha.
Salazar cũng đóng vai trò quan trọng trong việc giúp đỡ người tị nạn chiến tranh. Hàng trăm ngàn người, bao gồm cả người Do Thái, đã tìm được nơi ẩn náu an toàn tại Bồ Đào Nha trong thời kỳ chiến tranh.
Những Năm Tháng Cuối Đời Của Chế Độ: Sóng Ngầm Và Sự Sụp Đổ Không Tránh Khỏi
Sau Chiến tranh Thế giới thứ hai, Bồ Đào Nha phải đối mặt với áp lực ngày càng tăng từ cộng đồng quốc tế về việc trao trả độc lập cho các thuộc địa. Các cuộc chiến tranh thuộc địa nổ ra ở Angola, Mozambique và Guinea-Bissau đã khiến chế độ Salazar suy yếu.
Năm 1968, Salazar bị đột quỵ và qua đời hai năm sau đó. Marcello Caetano lên thay, cố gắng thực hiện một số cải cách tự do hóa. Tuy nhiên, những nỗ lực của Caetano là quá muộn màng. Ngày 25/4/1974, cuộc Cách mạng Hoa cẩm chướng do các sĩ quan quân đội tiến hành đã lật đổ chế độ Estado Novo, chấm dứt 48 năm độc tài ở Bồ Đào Nha.
Kết Luận
Hành trình từ nền Đệ nhất Cộng hòa non trẻ đến thời đại Estado Novo của Salazar là một giai đoạn lịch sử đầy biến động của Bồ Đào Nha. Từ những hy vọng về một tương lai tự do và dân chủ, Bồ Đào Nha đã trải qua một thời kỳ độc tài kéo dài gần nửa thế kỷ. Dù có những thành công nhất định trong việc khôi phục và phát triển kinh tế, chế độ Estado Novo đã để lại những di sản nặng nề về mặt xã hội và văn hóa cho Bồ Đào Nha. Sự sụp đổ của chế độ Estado Novo vào năm 1974 đã mở ra một trang mới cho Bồ Đào Nha, đưa đất nước này trở lại với con đường dân chủ và hội nhập quốc tế.
