Cuối thập niên 1980, bức màn Chiến tranh Lạnh dần khép lại, Liên Xô dưới thời Gorbachëv bước vào một giai đoạn chuyển giao quan trọng trong chính sách đối ngoại, đặc biệt là tại châu Á. Những nỗ lực hàn gắn quan hệ với Mỹ cùng với việc theo đuổi chính sách đối ngoại đa phương đã tạo ra những làn sóng phản ứng trái chiều từ các đồng minh và đối thủ cũ. Chuyến công du châu Á của Ngoại trưởng Shevardnadze vào thời điểm này đã hé lộ những thách thức và cơ hội mới cho Liên Xô trên bàn cờ địa chính trị.
Những Mâu thuẫn Địa chính trị
Trong khi các đối thủ cũ vẫn còn nghi ngờ về sự chân thành trong chính sách “mới” của Gorbachëv, thì các đồng minh thân cận lại lo lắng về việc Liên Xô xích lại gần Mỹ. Việc Shevardnadze bỏ qua Việt Nam trong chuyến công du, được cho là để ưu tiên quan hệ với Trung Quốc, đã phần nào thể hiện sự thay đổi trong chiến lược của Moskva.
alt text: Gorbachev gặp Đặng Tiểu Bình. Nguồn: Gettyimages
Chuyến thăm Syria của Shevardnadze đã cho thấy rõ sự bất mãn của Tổng thống Assad. Ông lo ngại Liên Xô đang từ bỏ các đồng minh, từ Afghanistan, Việt Nam đến Cuba và Đông Âu. Cuộc gặp gỡ giữa hai bên trở nên căng thẳng khi Assad thẳng thắn chỉ trích sự thay đổi trong chính sách đối ngoại của Moskva.
Tiếp đó, tại Iraq, Shevardnadze phải đối mặt với một Saddam Hussein đầy cảnh giác khi thông báo về ý định cải thiện quan hệ với Iran. Dù tỏ ra hiểu biết, nhưng Saddam vẫn không giấu được sự bất an trước sự chuyển hướng này của Liên Xô.
Cuộc Gặp Kỳ Lạ với Khomeini
Chuyến thăm Iran của Shevardnadze lại càng thêm phần đặc biệt khi Khomeini, lãnh tụ tối cao của Iran, buộc ông phải đến Qom thay vì Tehran. Cuộc gặp gỡ trở nên kỳ lạ khi Khomeini chỉ tập trung vào các vấn đề tôn giáo và tâm linh, hoàn toàn phớt lờ những đề nghị về chính sách đối ngoại của Shevardnadze. Chuyến công du kết thúc mà không đạt được bước tiến nào trong việc hàn gắn quan hệ, nhưng ít nhất cũng phát đi tín hiệu tới Mỹ rằng Liên Xô đang tìm kiếm một hướng đi độc lập.
Hướng tới Trung Quốc: Kỳ Vọng và Thất Vọng
Chuyến đi của Shevardnadze mở đường cho chuyến thăm Trung Quốc của Gorbachëv vào tháng 5/1989. Sự kiện này đã khiến Mỹ lo ngại về khả năng Trung Quốc lợi dụng tình hình để gây sức ép trong vấn đề Đài Loan.
Cuộc gặp giữa Gorbachëv và Đặng Tiểu Bình diễn ra trong bầu không khí căng thẳng. Đặng đã nhắc lại lịch sử xâm lược của Đế quốc Nga, đồng thời tỏ ra hoài nghi về hiệu quả của cải cách kiểu Liên Xô. Ông cũng không mấy mặn mà với việc đẩy nhanh tiến trình cải thiện quan hệ giữa hai đảng cộng sản. Sự lạnh nhạt của phía Trung Quốc tiếp tục thể hiện trong cuộc gặp với Lý Bằng, khi ông này chỉ tập trung vào vấn đề biên giới và phớt lờ các đề xuất hợp tác kinh tế của Gorbachëv.
Dù chuyến thăm diễn ra trong không khí dè dặt từ phía lãnh đạo Trung Quốc, nhưng sự hiện diện của Gorbachëv đã tạo nên một hiệu ứng mạnh mẽ trong giới sinh viên Bắc Kinh. Họ xuống đường biểu tình, giương cao biểu ngữ ủng hộ cải cách và dân chủ, tạo nên một làn sóng phản đối mạnh mẽ chưa từng có.
Thiên An Môn và Hậu quả
Sau khi Gorbachëv rời đi, phong trào sinh viên tiếp tục leo thang, dẫn đến sự kiện Thiên An Môn đẫm máu vào đầu tháng 6/1989. Vụ thảm sát đã gây chấn động thế giới và khiến quan hệ giữa Trung Quốc với phương Tây trở nên căng thẳng. Mỹ đã áp đặt lệnh cấm vận vũ khí đối với Trung Quốc, trong khi Liên Xô, dù lên án vụ việc, vẫn giữ quan điểm không can thiệp vào công việc nội bộ của Trung Quốc.
Kết luận
Chuyến công du châu Á của Shevardnadze và Gorbachëv đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách đối ngoại của Liên Xô hậu Chiến tranh Lạnh. Nỗ lực cân bằng quan hệ với các cường quốc, hàn gắn những rạn nứt trong quá khứ và tìm kiếm hướng đi độc lập đã đặt ra những thách thức to lớn cho Moskva. Sự kiện Thiên An Môn càng làm phức tạp thêm bức tranh địa chính trị, tạo nên những hệ lụy sâu rộng cho quan hệ quốc tế trong những năm tiếp theo. Bài học lịch sử cho thấy, việc theo đuổi lợi ích quốc gia trên trường quốc tế luôn đòi hỏi sự cân nhắc kỹ lưỡng và linh hoạt, đặc biệt trong bối cảnh chuyển giao quyền lực và biến động địa chính trị.
Tài liệu tham khảo
- Service, Robert. The End of the Cold War: 1985-1991. PublicAffairs, 2015. (Kindle edition).
