Châu Âu thế kỷ 18 là một bức tranh đa sắc màu, nơi những cuộc chiến tranh tranh giành quyền lực đan xen với sự trỗi dậy của tư tưởng khai sáng. Bài viết này sẽ đào sâu vào bối cảnh lịch sử sôi động này, phân tích mối quan hệ giữa chiến tranh và tăng trưởng kinh tế, sự nổi lên của các cường quốc, vai trò của các nhà chuyên chế khai sáng và ảnh hưởng của triết học Pháp, cũng như sự chuyển biến văn hóa được thể hiện qua phong cách Rococo.
Bản đồ Châu Âu thế kỷ 18Bản đồ Châu Âu thế kỷ 18
Quyền Lực Hải Quân và Sự Thịnh Vượng Kinh Tế
Trong lịch sử, quyền lực chính trị và sự thịnh vượng kinh tế thường song hành. Các cường quốc hàng hải thường là những quốc gia phát triển kinh tế nhất, từ người Veneto, Hy Lạp, La Mã thời cổ đại đến Hà Lan, Anh và Pháp thế kỷ 17-18. Nguyên nhân chủ yếu là do giao thông đường bộ thời tiền hiện đại gặp nhiều khó khăn, trong khi đường thủy, đặc biệt là biển, là “xa lộ” hiệu quả nhất. Biển không có ghềnh, cạn, hay phí cầu đường, cho phép tàu thuyền vận chuyển hàng hóa và người nhanh chóng, với số lượng lớn hơn nhiều so với đường sông.
Một ví dụ điển hình là việc vận chuyển bức tượng Louis XIV từ Paris đến Dijon (Pháp) năm 1698. Mặc dù quãng đường bộ chỉ khoảng 100 dặm, bức tượng phải nằm trong kho 21 năm vì đường sá lầy lội không thể chịu được trọng lượng. Điều này cho thấy tầm quan trọng của đường thủy đối với thương mại và kinh tế.
Vận tải đường thủyVận tải đường thủy là huyết mạch giao thương thời bấy giờ.
Sự suy thoái của Venice sau khi mất đảo Síp vào tay người Thổ Nhĩ Kỳ năm 1571, hay sự trỗi dậy của Anh sau khi đánh bại Armada Tây Ban Nha năm 1588 đều minh chứng cho tầm quan trọng của quyền lực hàng hải. Nhận thức được điều này, các quốc gia Đông Âu không có đường ra biển như Nga, Phổ và Áo đã nỗ lực tìm kiếm quyền tiếp cận biển trong thế kỷ 17-18. Nga hướng về Biển Đen và Baltic, Phổ cố gắng phát triển đội tàu thương mại, còn Áo thì nỗ lực khôi phục cảng Antwerp và xây dựng cảng Trieste.
Nỗ lực tìm kiếm đường ra biển của các cường quốc Đông ÂuCác cường quốc Đông Âu nỗ lực tìm kiếm đường ra biển.
Tuy nhiên, các nỗ lực này đều bị cản trở bởi các cuộc chiến tranh liên miên trên lục địa. Mặc dù nhận thức được tầm quan trọng của thương mại biển, các cường quốc này buộc phải tập trung vào an ninh và tham vọng trên bộ.
Từ Tàn Phá Đến Lợi Ích: Cách Tiếp Cận Mới Về Chiến Tranh
Thế kỷ 18 chứng kiến một sự thay đổi trong quan niệm về chiến tranh. Trước đây, chiến tranh đồng nghĩa với tàn phá, như việc người Hy Lạp cổ đại phá hoại mùa màng của đối phương trước khi giao chiến, hay quân đội Louis XIV tàn phá vùng sông Rhine. Tuy nhiên, đến thế kỷ 18, các nhà lãnh đạo bắt đầu tìm cách giảm thiểu thiệt hại cho dân thường. Chiến tranh trở thành một cuộc đấu trí giữa các binh sĩ, được quyết định bởi chiến lược và hậu cần. Quân đội được tổ chức bài bản hơn, tự cung tự cấp lương thực và nhu yếu phẩm, giảm thiểu sự phụ thuộc vào cướp bóc. Sự thay đổi này xuất phát từ mong muốn giảm thiểu đổ máu và tàn phá, nhưng cũng phản ánh một cách tiếp cận thực dụng hơn: chiến tranh được coi là một công cụ mang lại lợi ích, chứ không chỉ là sự hủy diệt.
Sự Trỗi Dậy của Các Cường Quốc và Hệ Thống Cân Bằng Quyền Lực
Thế kỷ 18 chứng kiến sự nổi lên của Nga dưới thời Peter Đại đế và Catherine Đại đế, sự hình thành Vương quốc Phổ dưới thời Frederick William I và Frederick Đại đế, và sự củng cố quyền lực của Áo ở Trung và Đông Nam Âu dưới thời Maria Theresa và Joseph II. Các cuộc chiến tranh ở khu vực này đã định hình biên giới châu Âu trong hơn một thế kỷ rưỡi, đồng thời ảnh hưởng đến các cường quốc khác như Anh, Pháp, Thụy Điển và Hà Lan, dẫn đến sự hình thành hệ thống cân bằng quyền lực. Ba Lan là nạn nhân lớn nhất của những cuộc chiến này, bị Nga, Phổ và Áo chia cắt vào năm 1795.
Tuy nhiên, các cuộc chiến tranh thế kỷ 18 không chỉ giới hạn trong châu Âu. Cuộc tranh giành thuộc địa và thương mại toàn cầu giữa Anh, Pháp, Tây Ban Nha và Hà Lan đã lan rộng sang châu Mỹ và Ấn Độ. Trong khi đó, các cường quốc lục địa không có hải quân mạnh buộc phải tập trung vào cải cách nội bộ để tăng cường sức mạnh kinh tế.
Các Nhà Chuyên Chế Khai Sáng và Triết Học Pháp
Các nhà chuyên chế khai sáng, như Frederick II của Phổ, Catherine II của Nga, và Joseph II của Áo, nỗ lực hiện đại hóa đất nước bằng cách hợp lý hóa hành chính, khuyến khích thương mại, và áp dụng các tư tưởng khai sáng. Họ tiến hành điều tra dân số, khảo sát đất đai, cải cách hệ thống thuế, và phát triển bộ máy quan lại. Họ cũng thể hiện sự khoan dung tôn giáo, thu hút nhiều người tị nạn từ các quốc gia khác.
Friedrich Đại đế tiếp kháchFriedrich Đại đế tiếp khách tại Sanssouci, bao gồm Voltaire (ngồi, thứ ba từ trái).
Các nhà chuyên chế này tìm thấy sự đồng minh trong các triết gia khai sáng như Diderot, Voltaire, Hume, Bentham, và Kant. Các triết gia tin rằng xã hội có thể được cải thiện thông qua lý trí và kiến thức, và họ hy vọng các nhà chuyên chế khai sáng sẽ thực hiện những cải cách xã hội. Tuy nhiên, liên minh này dựa trên một sự hiểu lầm. Các triết gia quan tâm đến quyền con người, trong khi các nhà chuyên chế quan tâm đến quyền lực nhà nước. Trên thực tế, các cải cách của các nhà chuyên chế khai sáng thường bị hạn chế bởi lợi ích của giới quý tộc và sự phản đối của các nhóm xã hội khác.
Friedrich Đại đế thăm nông trạiFriedrich Đại đế thăm một nông trại khoai tây.
Phong Cách Rococo: Phản Ứng Chống Lại Sự Nghiêm Khắc
Phong cách Rococo, nổi lên ở Pháp sau cái chết của Louis XIV, là một phản ứng chống lại sự hùng vĩ và nghiêm khắc của chủ nghĩa cổ điển thế kỷ 17. Rococo đề cao sự nhẹ nhàng, tinh tế, và vui tươi. Nội thất, trang phục, và nghệ thuật đều trở nên mềm mại và tươi sáng hơn. Các họa sĩ như Boucher, Tiepolo, Guardi, và Fragonard thể hiện sự mê hoặc, huyền ảo và vui tươi trong tác phẩm của họ.
Sự lên thuyền ở CytheraWatteau, “Sự lên thuyền ở Cythera” (1717).
Watteau, đại diện tiêu biểu của Rococo, khắc họa những khoảnh khắc phù du của cuộc sống quý tộc, với những bữa tiệc ngoài trời, điệu nhảy, và những mối quan hệ mong manh. Kiến trúc Rococo cũng thể hiện sự nhẹ nhàng và vui tươi, với những đường cong uốn lượn, mạ vàng, và gương phản chiếu ánh sáng.
Đại sảnh Hoàng gia trong Dinh thự WürzburgĐại sảnh Hoàng gia trong Dinh thự Würzburg, thiết kế bởi Balthasar Neumann (1737).
Sự nhạy cảm tinh tế của Rococo cũng đi kèm với một ý thức nhân đạo hơn. Các nhà cải cách, được thúc đẩy bởi cả lý tưởng khai sáng và thị hiếu thẩm mỹ mới, bắt đầu lên tiếng chống lại tra tấn, hành quyết công khai, và luật pháp hà khắc.
Kết Luận
Thế kỷ 18 là một giai đoạn chuyển đổi quan trọng trong lịch sử châu Âu, đánh dấu bởi sự đan xen giữa chiến tranh, tư tưởng khai sáng, và sự thay đổi văn hóa. Mặc dù các nhà chuyên chế khai sáng đã có những đóng góp nhất định cho việc hiện đại hóa đất nước, nhưng mục tiêu chính của họ vẫn là củng cố quyền lực nhà nước chứ không phải giải phóng con người. Phong cách Rococo, với vẻ đẹp phù phiếm và tinh tế, phản ánh một khía cạnh khác của thời đại này, một thời đại của sự thay đổi, mâu thuẫn, và những hy vọng về một tương lai tốt đẹp hơn.
Tài liệu tham khảo
- Tập 33, 34 phim tài liệu Văn Minh Phương Tây.
- GS Eugen Weber, U.C.L.A., Los Angeles.
