Quang cảnh cảng Quảng Châu, Trung Quốc, khoảng năm 1800, nơi giao thương duy nhất với phương Tây trong thời kỳ bế quan tỏa cảng.
Bài viết phân tích chính sách ngoại thương bảo thủ của Trung Quốc từ thời Minh (1368-1644) đến đầu thời Thanh (1644-1840) và những hệ quả lịch sử của nó.
Từ thế kỷ 15, châu Âu bước vào thời kỳ Đại Phát kiến địa lý, mở rộng giao thương và ảnh hưởng trên toàn cầu. Trong khi đó, Trung Quốc, một cường quốc hùng mạnh lúc bấy giờ, lại thực thi chính sách “bế quan tỏa cảng”, hạn chế giao thương với nước ngoài. Bài viết sẽ đi sâu vào phân tích nguyên nhân, diễn biến và hệ quả của chính sách này, từ đó rút ra những bài học lịch sử cho sự phát triển của mỗi quốc gia.
Nền tảng Chính sách Ngoại thương Bảo thủ
Chính sách “bế quan tỏa cảng” của Trung Quốc bắt nguồn từ nhiều yếu tố, bao gồm:
- Truyền thống trọng nông ức thương: Trung Quốc từ lâu đã xem trọng nông nghiệp là nền tảng kinh tế, coi thương mại là ngành nghề phụ thuộc, thậm chí có phần tiêu cực. Tư tưởng này ăn sâu vào tiềm thức của các nhà lãnh đạo, khiến họ không mặn mà với việc phát triển thương mại quốc tế.
- Tâm lý tự tôn “Thiên triều thượng quốc”: Trung Quốc tự coi mình là trung tâm văn minh thế giới, coi các nước khác là “man di mọi rợ”. Tâm lý tự tôn này khiến họ ít quan tâm đến việc học hỏi, tiếp thu từ bên ngoài, đồng thời lo ngại giao lưu với phương Tây sẽ làm ảnh hưởng đến bản sắc văn hóa, trật tự xã hội.
- Nỗi lo mất an ninh chính trị: Nhà Minh và đầu thời Thanh phải đối mặt với nhiều bất ổn nội bộ, đặc biệt là nạn cướp biển và các cuộc nổi dậy. Chính sách “bế quan tỏa cảng” được xem là giải pháp để kiểm soát tình hình trong nước, ngăn chặn sự liên kết giữa các thế lực chống đối trong và ngoài nước.
Diễn biến Chính sách Ngoại thương Bảo thủ
Thời Minh (1368-1644)
- Giai đoạn đầu: Nhà Minh ban đầu khá cởi mở với ngoại thương, cho phép thương nhân nước ngoài đến giao thương tại một số cảng biển nhất định. Tuy nhiên, hoạt động này bị kiểm soát chặt chẽ thông qua hệ thống “mậu dịch triều cống”, chỉ những nước thần phục và dâng cống phẩm mới được phép buôn bán.
- Giai đoạn giữa: Nạn cướp biển Nhật Bản hoành hành, cộng với nỗi lo xâm lấn từ phía Bắc, khiến nhà Minh thực thi chính sách “cấm biển”, nghiêm cấm người dân ra nước ngoài và hạn chế giao thương.
- Giai đoạn cuối: Trước sức ép của thương mại trong nước, nhà Minh nới lỏng lệnh cấm, cho phép thương nhân Trung Quốc ra nước ngoài buôn bán và mở lại một số cảng biển. Tuy nhiên, chính sách này đến quá muộn, không tạo ra thay đổi đáng kể cho tình hình chung.
Thời Thanh (1644-1840)
- Giai đoạn đầu: Nhà Thanh ban đầu tiếp tục chính sách “cấm biển” của nhà Minh nhằm kiểm soát tình hình trong nước, ngăn chặn các cuộc nổi dậy chống Thanh.
- Giai đoạn giữa: Nhà Thanh nới lỏng lệnh cấm, mở cửa một số cảng biển cho thương nhân nước ngoài, nhưng vẫn kiểm soát chặt chẽ thông qua hệ thống “Công hành” (Co-hong).
- Giai đoạn cuối: Nhà Thanh ngày càng siết chặt chính sách kiểm soát ngoại thương, hạn chế hoạt động của thương nhân nước ngoài, cấm người dân ra nước ngoài sinh sống.
Hậu quả Lịch sử
Chính sách ngoại thương bảo thủ đã tạo ra những hậu quả nặng nề cho Trung Quốc:
- Bỏ lỡ cơ hội vươn ra biển lớn: Trong khi phương Tây tích cực khám phá thế giới, mở rộng thuộc địa và thị trường, Trung Quốc lại tự “khóa cửa” bản thân, đánh mất cơ hội tiếp cận những thành tựu khoa học kỹ thuật, phát triển kinh tế và nâng cao vị thế quốc tế.
- Tụt hậu so với phương Tây: Trong khi phương Tây bước vào Cách mạng Công nghiệp, phát triển vượt bậc về kinh tế, quân sự, Trung Quốc vẫn loay hoay với nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu, quân đội yếu kém, dẫn đến sự tụt hậu ngày càng xa.
- Trở thành “miếng mồi ngon” cho các nước đế quốc: Sự suy yếu của Trung Quốc khiến họ trở thành mục tiêu xâm lược của các nước đế quốc phương Tây. Cuộc chiến tranh Nha phiến (1840-1842) là minh chứng rõ nét cho sự tụt hậu này, mở đầu cho một giai đoạn lịch sử đen tối của Trung Quốc.
Bài học Lịch sử
Bài học lớn nhất mà Trung Quốc rút ra từ chính sách “bế quan tỏa cảng” là sự cần thiết của việc hội nhập quốc tế, cởi mở và học hỏi từ bên ngoài.
Lịch sử đã chứng minh rằng, không một quốc gia nào có thể tự phát triển thịnh vượng nếu “đóng cửa” với thế giới bên ngoài. Việc giao lưu, học hỏi kinh nghiệm, tiếp thu khoa học kỹ thuật tiên tiến là yếu tố quan trọng để phát triển. Đồng thời, mỗi quốc gia cần có chính sách ngoại giao khôn khéo, linh hoạt, bảo vệ được lợi ích quốc gia, đồng thời thúc đẩy hợp tác quốc tế vì mục tiêu hòa bình và thịnh vượng chung.
