Sự sụp đổ của Liên Xô năm 1991 đã tạo nên một khoảng trống địa chính trị khổng lồ, đồng thời để lại những mảnh vỡ của một đế chế hùng mạnh. Giữa bối cảnh hỗn loạn đó, Cộng đồng các Quốc gia Độc lập (SNG, CIS) ra đời với sứ mệnh hàn gắn và kết nối các quốc gia từng là một phần của Liên bang Xô Viết. Liệu tổ chức này có thực sự đạt được mục tiêu ban đầu, hay chỉ là một cái bóng mờ của quá khứ huy hoàng?
Belarus, Nga và Ukraine là ba quốc gia tiên phong đặt nền móng cho CIS vào ngày 8/12/1991. Chỉ vài tuần sau, 8 nước cộng hòa khác gồm Azerbaijan, Armenia, Kazakhstan, Kyrgyzstan, Moldova, Tajikistan, Turkmenistan và Uzbekistan cũng gia nhập. Gruzia sau đó tham gia vào tháng 12/1993 nhưng đã rời khỏi tổ chức vào năm 2009. Ba nước Baltic (Estonia, Latvia, và Lithuania) đã từ chối tham gia ngay từ đầu, cho thấy những vết rạn nứt đầu tiên trong ý tưởng hợp tác hậu Liên Xô.
Bản đồ các nước thành viên CIS
Những Kỳ Vọng Ban Đầu và Thực Tế Phũ Phàng
CIS được thành lập dựa trên hai văn kiện quan trọng: Hiệp định Thành lập (1991) và Hiến chương CIS (1993). Mục tiêu chính của tổ chức là đảm bảo an ninh tập thể, tăng cường hợp tác trên nhiều lĩnh vực từ kinh tế, quân sự đến văn hóa và pháp luật, cũng như ngăn ngừa và giải quyết xung đột. Tuy nhiên, ngay từ những ngày đầu thành lập, CIS đã phải đối mặt với những bất đồng sâu sắc giữa các thành viên.
Một số quốc gia, dẫn đầu là Nga và Kazakhstan, nhìn nhận CIS như một công cụ để thúc đẩy hội nhập kinh tế và chính trị khu vực. Ngược lại, Ukraine và một số nước khác lại coi CIS như một giai đoạn chuyển tiếp, giúp họ chuẩn bị cho một tương lai hoàn toàn độc lập. Sự khác biệt trong quan điểm này đã đặt ra một thách thức lớn cho sự phát triển của tổ chức.
CIS cam kết kế thừa và tuân thủ các điều ước quốc tế mà Liên Xô đã ký kết, tôn trọng chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của các thành viên, bảo vệ quyền con người và ngăn chặn các tư tưởng cực đoan. Tuy nhiên, thực tế lại phức tạp hơn nhiều.
Bất Đồng và Rạn Nứt
Những bất đồng về phân chia quyền kiểm soát Hạm đội Biển Đen, cải cách kinh tế và giải giáp vũ khí hạt nhân đã nhanh chóng xuất hiện. Năm 1993, Kyrgyzstan quyết định phát hành đồng tiền riêng, phá vỡ cam kết sử dụng đồng Rúp Nga làm đồng tiền chung. Hành động này đã tạo tiền lệ cho các quốc gia khác làm theo, làm suy yếu thêm sự gắn kết kinh tế trong khối.
Các xung đột sắc tộc âm ỉ từ thời Liên Xô cũng bùng phát trở lại, dẫn đến nội chiến ở Gruzia, Moldova, Tajikistan và Bắc Caucasus, cũng như xung đột giữa Armenia và Azerbaijan. Những cuộc xung đột này cho thấy rõ sự bất lực của CIS trong việc duy trì hòa bình và ổn định khu vực.
Một Tổ Chức Hình Thức?
Sự kém hiệu quả trong hoạt động của CIS đã khiến nhiều người đặt câu hỏi về vai trò và tương lai của tổ chức. Việc ra đời của các cơ chế hợp tác khu vực khác như Cộng đồng Kinh tế Á-Âu (EAEC), Tổ chức Hợp tác Trung Á (CACO) và Liên minh Hải quan Belarus-Kazakhstan-Nga càng làm nổi bật sự yếu kém và thiếu sức sống của CIS.
Hội nghị thượng đỉnh CIS tháng 10/2011 tại Dushanbe, Tajikistan
CIS ngày nay dường như chỉ còn là một tổ chức hình thức, một biểu tượng mờ nhạt của quá khứ Liên Xô. Liệu tổ chức này có thể tìm lại được sức sống và vai trò của mình trong tương lai, hay sẽ tiếp tục tồn tại như một cái bóng của lịch sử?
Kết Luận
CIS ra đời với những kỳ vọng lớn lao về hợp tác và hội nhập, nhưng thực tế lại đối mặt với vô vàn thách thức. Những bất đồng chính trị, xung đột sắc tộc và sự cạnh tranh kinh tế đã khiến tổ chức này trở nên lỏng lẻo và kém hiệu quả. Câu chuyện của CIS là một bài học về những khó khăn trong việc xây dựng một trật tự mới sau sự sụp đổ của một cường quốc, và về tầm quan trọng của sự đồng thuận và hợp tác thực sự giữa các quốc gia.
Tài liệu tham khảo
- Đào Minh Hồng – Lê Hồng Hiệp (chủ biên), Sổ tay Thuật ngữ Quan hệ Quốc tế, (TPHCM: Khoa QHQT – Đại học KHXH&NV TPHCM, 2013).
