Những tranh cãi ngoại giao xoay quanh vấn đề Tân Cương vẫn đang diễn ra gay gắt. Trong khi nhiều quốc gia lên án Trung Quốc về vấn đề người Duy Ngô Nhĩ, thì Trung Quốc một mực bảo vệ “sự thống nhất toàn vẹn lãnh thổ”, tố cáo “chủ nghĩa ly khai Duy Ngô Nhĩ” bị phương Tây lợi dụng. Vậy đâu là nguồn cơn của những mâu thuẫn dai dẳng này? Bài viết này sẽ đưa chúng ta quay ngược thời gian về giai đoạn 1930-1950, khám phá vai trò của Liên Xô trong việc ủng hộ nền độc lập ngắn ngủi của Đông Turkestan, và cả sự thay đổi lập trường của Đảng Cộng sản Trung Quốc đối với vấn đề này.
Sự hình thành và sụp đổ của Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị là một chương đen tối trong lịch sử Tân Cương, phơi bày sự toan tính địa chính trị của các cường quốc và số phận bi thảm của một dân tộc khao khát tự do.
Thịnh Thế Tài và Bóng Ma Liên Xô tại Tân Cương
Năm 1931, chính sách hà khắc của tỉnh trưởng Kim Thụ Nhân châm ngòi cho cuộc nổi dậy của người Duy Ngô Nhĩ tại Kumul (Cáp Mật). Năm 1933, Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhất ra đời, nhưng nhanh chóng bị dập tắt bởi sự kết hợp giữa lực lượng của Thịnh Thế Tài – một lãnh chúa được Liên Xô hậu thuẫn – và quân đội Trung Hoa Dân Quốc do tướng Mã Trọng Anh chỉ huy. Sau khi đánh bại Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhất, hai thế lực này quay sang đối đầu nhau. Năm 1934, Liên Xô trực tiếp can thiệp quân sự, đưa quân vào Tân Cương, đánh bại Mã Trọng Anh và đưa Thịnh Thế Tài lên nắm quyền. Từ đó, Tân Cương trở thành vùng đất chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của Liên Xô.
Trong Chiến tranh thế giới thứ hai, Thịnh Thế Tài quay sang ủng hộ chính quyền Tưởng Giới Thạch, tin rằng Liên Xô sẽ thất bại. Điều này giúp Trung Hoa Dân Quốc giành lại quyền kiểm soát Tân Cương. Tuy nhiên, sau khi Liên Xô phản công thắng lợi, Stalin quyết tâm giành lại ảnh hưởng tại Tân Cương. Lần này, ông chọn ủng hộ người Duy Ngô Nhĩ, những người trước kia từng bị ông đàn áp.
Cuộc Nổi Dậy Ili: Cách Mạng Ba Huyện
Năm 1944, Liên Xô bắt đầu xây dựng cơ sở ngầm tại Tân Cương, đặc biệt là tại thung lũng Ili, nơi có cộng đồng người Bạch Vệ Nga lưu vong. Stalin đã cử các sĩ quan cấp cao của Liên Xô, bao gồm cả Ehmetjan Qasim và Thiếu tướng Ivan Polinov, tham gia hỗ trợ cuộc nổi dậy. Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị được thành lập, với quân đội riêng là “Quân đội Quốc gia Ili” (INA).
Các lãnh đạo Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị
Cuộc nổi dậy, còn được gọi là “Cách mạng Ba Huyện”, bùng nổ vào tháng 8/1944 tại Yili, Tacheng và Altay. Với sự hỗ trợ của không quân Liên Xô, quân nổi dậy nhanh chóng chiếm được khu vực Ili. Tuy nhiên, cuộc tấn công sau đó bị chặn lại tại biên giới Thanh Hải-Tân Cương bởi quân đội Quốc dân Đảng.
Tướng Photius Leskin – chỉ huy quân đội Liên Xô can thiệp Tân Cương năm 1944. Lưu ý 3 huân chương có hình bán nguyệt và ngôi sao ở giữa (hàng đầu bên phải) là biểu tượng của Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị
Chính quyền Duy Ngô Nhĩ mới thành lập đã thực hiện các hành động bạo lực chống lại người Hán và các dân tộc thiểu số khác, khiến nhiều người quay sang ủng hộ Quốc dân Đảng. Năm 1946, sau khi Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, Liên Xô và Quốc dân Đảng đạt được thỏa thuận ngừng bắn. Quốc dân Đảng buộc phải thừa nhận quyền tự quyết của các dân tộc Tân Cương.
Bán Đứng và Kết Thúc Nền Độc Lập Ngắn Ngủi
Năm 1949, Đảng Cộng sản Trung Quốc giành chiến thắng trong cuộc nội chiến. Trong khi Stalin buộc Mao Trạch Đông phải công nhận nền độc lập của Mông Cổ, thì ở Tân Cương, ông lại chọn cách trao nó cho Trung Quốc. Tháng 9/1949, một đoàn lãnh đạo cấp cao của Đông Turkestan, bao gồm Ehmetjan Qasim, đã thiệt mạng trong một vụ tai nạn máy bay bí ẩn trên đường đến Bắc Kinh để đàm phán với Mao Trạch Đông.
Sự kiện này đã dọn đường cho việc sáp nhập Tân Cương vào Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa vào tháng 10/1949, đánh dấu sự kết thúc của Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị. Quân đội Quốc gia Ili được sáp nhập vào Quân Giải phóng Nhân dân Trung Quốc. Sau này, cựu điệp viên KGB Pavel Sudoplatov tiết lộ rằng Stalin đã thỏa thuận với Mao Trạch Đông về việc loại bỏ các lãnh đạo Đông Turkestan.
Kết Luận
Câu chuyện về Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị là một minh chứng cho sự phức tạp của lịch sử và những toan tính chính trị đằng sau các cuộc xung đột. Vụ việc này đặt ra nhiều câu hỏi về quyền tự quyết của các dân tộc, vai trò của các cường quốc trong việc định hình biên giới và số phận của các quốc gia nhỏ. Bài học lịch sử từ sự kiện này vẫn còn nguyên giá trị trong bối cảnh địa chính trị hiện đại, nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc tìm kiếm sự thật lịch sử và bảo vệ quyền tự do của các dân tộc.
Tài Liệu Tham Khảo
- Nazemtseva, E.N. Vai trò của quân đội Bạch Vệ trong đàn áp cuộc nổi dậy của người Hồi giáo Tân Cương nửa đầu của thập niên 30 Thế kỷ XX.
- Baidu.
