Lịch sử chứng kiến biết bao cuộc đấu tranh quyền lực, và cuộc đối đầu giữa Đế quốc Anh và Đế quốc Nga trong thế kỷ 19, thường được gọi là “Ván Cờ Lớn” hay “Trò chơi Lớn”, là một minh chứng rõ ràng. Hai đế chế hùng mạnh nhất thời đại, với tham vọng bá chủ toàn cầu, đã biến Trung Á thành bàn cờ chiến lược, nơi những nước cờ đầy toan tính được thực hiện, không chỉ định hình vận mệnh của khu vực mà còn gieo mầm cho những xung đột kéo dài đến tận ngày nay.
Khởi Đầu Lạnh Lẽo: Từ Thám Hiểm Đến Đối Đầu
Mối quan hệ giữa Anh và Nga bắt đầu vào thế kỷ 16, khi nhà thám hiểm người Anh Richard Chancellor tìm kiếm một con đường biển phía Bắc đến phương Đông. Cuộc gặp gỡ tình cờ với Sa hoàng Nga Ivan Hung đế tại Moscow đã mở ra giao thương giữa hai nước. Tuy nhiên, mối quan hệ này sớm phai nhạt do bất đồng chính trị và sự khác biệt về hệ tư tưởng.
Richard Chancellor gặp Sa hoàng Ivan Hung đếẢnh: Tranh biếm họa Afghanistan thế kỷ 19: Tiểu vương Afghanistan Emir Sher Ali Khan đang đứng giữa con gấu (đế quốc Nga) và sư tử (Đế quốc Anh) với lời cầu cứu: ”Cứu tôi khỏi những người bạn”. Ám chỉ việc Anh và Nga đều nhận là bạn của Afghanistan chống lại nước kia nhưng thực tế đều muốn nuốt chửng đất nước này.
Sự kiện Cách mạng Tư sản Anh năm 1649, với việc vua Charles I bị xử tử, đã khiến Sa hoàng Nga Alexei I tức giận, đẩy quan hệ hai nước vào băng giá. Sự cách biệt về trình độ phát triển kinh tế – xã hội giữa hai nước trong giai đoạn này càng làm trầm trọng thêm mối bất hòa. Phải đến thời Peter Đại đế, sau chuyến thăm Tây Âu năm 1697, nước Nga mới bắt đầu công cuộc hiện đại hóa, thu hẹp khoảng cách với các cường quốc châu Âu.
“Ván Cờ Lớn” Bắt Đầu: Tranh Giành Ảnh Hưởng Tại Trung Á
Sang thế kỷ 19, khi Nga mở rộng về phía đông, tiếp cận Trung Á, “Ván Cờ Lớn” chính thức bắt đầu. Đế quốc Anh, với “viên ngọc quý” Ấn Độ, lo ngại ảnh hưởng ngày càng tăng của Nga sẽ đe dọa “con đường đến Ấn Độ”. Trong khi đó, Nga, dù không có tham vọng xâm lược Ấn Độ, cũng muốn hạn chế ảnh hưởng của Anh tại khu vực này.
Afghanistan, quốc gia nằm ở vị trí chiến lược, trở thành tâm điểm của “Ván Cờ Lớn”. Anh, với mục tiêu thiết lập một vùng đệm vững chắc bảo vệ Ấn Độ, tìm cách sáp nhập Afghanistan. Ngược lại, Nga ủng hộ một Afghanistan trung lập, đóng vai trò như một vùng đệm tự nhiên giữa hai đế chế.
Cuộc đấu trí giữa hai cường quốc diễn ra trên nhiều mặt trận: ngoại giao, kinh tế, và cả những cuộc chiến ủy nhiệm. Anh tiến hành hai cuộc chiến tranh Afghanistan (1839-1842 và 1878-1880), nhưng đều kết thúc trong bế tắc và tổn thất nặng nề.
Quân Anh rút lui khỏi KabulHình thành Liên minh Đế quốc
Trong khi đó, Nga từng bước mở rộng ảnh hưởng tại Trung Á thông qua các chiến dịch quân sự và thỏa thuận ngoại giao. Đến cuối thế kỷ 19, Nga đã kiểm soát phần lớn Trung Á, thiết lập một vùng ảnh hưởng rộng lớn từ Kavkaz đến biên giới Afghanistan.
“Ván Cờ Lớn” chính thức kết thúc vào năm 1895, khi Anh và Nga ký một hiệp định phân định biên giới Afghanistan, công nhận quốc gia này là vùng đệm trung lập giữa hai đế chế. Tuy nhiên, cuộc đấu tranh ngầm giành ảnh hưởng tại Trung Á vẫn tiếp diễn trong những thập kỷ sau đó.
Những Di Sản Của “Ván Cờ Lớn”:
“Ván Cờ Lớn”, dù không dẫn đến một cuộc chiến tranh trực tiếp giữa Anh và Nga, nhưng đã để lại những di sản lâu dài:
- Định hình bản đồ chính trị Trung Á: Những đường biên giới được vạch ra bởi các đế chế trong “Ván Cờ Lớn” vẫn còn tồn tại đến ngày nay, tạo ra những quốc gia đa sắc tộc với những mâu thuẫn tiềm ẩn.
- Gieo mầm xung đột: Sự can thiệp của các cường quốc đã làm trầm trọng thêm những mâu thuẫn sắc tộc, tôn giáo và chính trị vốn đã tồn tại ở Trung Á, gieo mầm cho những xung đột kéo dài sau này.
- Tạo ra tâm lý ngờ vực: “Ván Cờ Lớn” đã gieo rắc tâm lý ngờ vực giữa các cường quốc, tạo ra một bầu không khí căng thẳng bao trùm quan hệ quốc tế trong nhiều thập kỷ.
“Ván Cờ Lớn” là một minh chứng rõ ràng cho tham vọng bá quyền và sự cạnh tranh khốc liệt giữa các cường quốc trong lịch sử. Nó cũng là bài học về cái giá phải trả cho những toan tính địa chính trị và sự can thiệp vào công việc nội bộ của các quốc gia khác.
