Tháng 10 năm 1962, thế giới nín thở trước nguy cơ chiến tranh hạt nhân. Bóng ma hủy diệt phủ bóng lên nhân loại khi cuộc Khủng hoảng Tên lửa Cuba bùng nổ, đẩy hai siêu cường Mỹ và Liên Xô đến bờ vực đối đầu trực diện. Sự kiện này, như một bước nhảy của tử thần, đã làm rung chuyển trật tự thế giới và để lại những bài học sâu sắc về chính trị, ngoại giao và hiểm họa của vũ khí hạt nhân.
Ảnh: Tên lửa Liên Xô tại Cuba, một biểu tượng của cuộc khủng hoảng.
Nguồn Căn Của Cơn Bão
Căn nguyên trực tiếp của cuộc khủng hoảng bắt nguồn từ quyết định triển khai tên lửa đạn đạo tầm trung mang đầu đạn hạt nhân của Liên Xô tại Cuba, quốc đảo nằm cách bờ biển Florida của Mỹ chưa đầy 100 dặm. Việc phát hiện ra kế hoạch này của tình báo Mỹ đã châm ngòi cho một cuộc đối đầu căng thẳng chưa từng có giữa hai siêu cường. Washington cảm thấy bị đe dọa nghiêm trọng, coi đây là hành động khiêu khích trắng trợn của Moscow và khối xã hội chủ nghĩa.
Tuy nhiên, đằng sau sự kiện này là những mâu thuẫn sâu xa hơn. Cuộc Chiến tranh Lạnh, với sự đối đầu ý thức hệ giữa tư bản chủ nghĩa do Mỹ dẫn đầu và xã hội chủ nghĩa do Liên Xô lãnh đạo, đã tạo nên một bầu không khí căng thẳng bao trùm toàn cầu. Sau Cách mạng Cuba năm 1959 và việc Cuba tuyên bố theo đuổi con đường xã hội chủ nghĩa năm 1960, quan hệ Mỹ – Cuba xấu đi nhanh chóng. Mỹ cắt đứt quan hệ ngoại giao với Cuba, đồng thời tiến hành nhiều hoạt động nhằm lật đổ chính quyền Fidel Castro. Về phía Liên Xô, nhà lãnh đạo Nikita Khrushchev lo ngại sự sụp đổ của Cuba sẽ ảnh hưởng đến uy tín và vị thế của Liên Xô trên trường quốc tế. Ông quyết định biến Cuba thành tiền đồn của chủ nghĩa xã hội ngay “sân sau” của Mỹ, vừa để bảo vệ Cuba, vừa để cân bằng sức mạnh hạt nhân với Washington, vốn đã triển khai các căn cứ quân sự bao vây Liên Xô tại Thổ Nhĩ Kỳ và nhiều nước Tây Âu khác.
Những Ngày Tháng Nín Thở
Hàng chục tên lửa, mỗi quả mang sức công phá gấp nhiều lần bom nguyên tử ném xuống Hiroshima và Nagasaki, cùng máy bay chiến đấu được bí mật vận chuyển đến Cuba. Ngày 14/9/1962, máy bay do thám U-2 của Mỹ phát hiện ra căn cứ tên lửa Liên Xô tại La Habana. Tình hình trở nên cực kỳ nguy hiểm. Ủy ban điều hành Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ (Excom) đã họp kín để bàn đối sách. Các chuyên gia ước tính nếu chiến tranh nổ ra, chỉ trong 5 phút, 8 triệu người Mỹ sẽ thiệt mạng. Quân đội Mỹ được đặt trong tình trạng báo động cao độ.
Bờ Vực Chiến Tranh
Ngày 22/10/1962, Mỹ tuyên bố “cách ly” Cuba, thực chất là phong tỏa đường biển. Tổng thống Kennedy ra lệnh cho quân đội sẵn sàng chiến đấu. Hải quân Mỹ tập kết tại vùng biển Caribê, máy bay ném bom chiến lược sẵn sàng xuất kích. Tuy nhiên, Mỹ cũng ý thức được rằng các biện pháp quân sự không thể đảm bảo việc di dời tên lửa Liên Xô đã được lắp đặt.
Song song với các hoạt động quân sự, những cuộc tiếp xúc bí mật giữa Mỹ và Liên Xô cũng được tiến hành. Tổng thống Kennedy thể hiện lập trường hòa giải, sẵn sàng dỡ bỏ tên lửa Mỹ tại Thổ Nhĩ Kỳ để đổi lấy việc Liên Xô rút tên lửa khỏi Cuba. Ngày 26/10, Khrushchev gửi thư cho Kennedy, bày tỏ thiện chí tháo dỡ tên lửa tại Cuba nếu Mỹ cam kết không xâm lược Cuba. Nhờ sự nhượng bộ của cả hai bên và vai trò trung gian hòa giải của Liên Hợp Quốc, thế giới đã thoát khỏi thảm họa chiến tranh hạt nhân. Ngày 28/10, Liên Xô bắt đầu rút tên lửa khỏi Cuba. Mỹ cam kết không xâm lược Cuba và dỡ bỏ một số căn cứ hạt nhân ở châu Âu. Cuộc khủng hoảng chính thức kết thúc.
Ảnh: Tổng thống Kennedy phát biểu trước quốc dân về cuộc khủng hoảng.
Bài Học Lịch Sử
Cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba, cuộc đối đầu hạt nhân trực tiếp duy nhất giữa Mỹ và Liên Xô, không chỉ là cuộc đấu giữa hai siêu cường mà còn có sự tham gia của Cuba. Cuba muốn Mỹ hiểu rằng tấn công Cuba đồng nghĩa với gây chiến với Liên Xô, nhưng không mong muốn tên lửa Liên Xô được triển khai trên lãnh thổ mình. Việc Liên Xô và Mỹ đạt thỏa thuận mà không có sự tham gia của Cuba đã khiến quan hệ Cuba – Liên Xô xấu đi trong một thời gian.
Cuộc khủng hoảng đã tạo ra bước ngoặt trong Chiến tranh Lạnh. Nỗi lo sợ về chiến tranh hạt nhân đã thúc đẩy Mỹ và Liên Xô bước vào giai đoạn hòa hoãn, tăng cường đàm phán giải trừ quân bị. Hai nước cũng thiết lập “đường dây nóng” để liên lạc trực tiếp, nhằm ngăn chặn những cuộc khủng hoảng tương tự trong tương lai.
Tài liệu tham khảo:
- Đào Minh Hồng – Lê Hồng Hiệp (chủ biên), Sổ tay Thuật ngữ Quan hệ Quốc tế, (TPHCM: Khoa QHQT – Đại học KHXH&NV TPHCM, 2013).
