Từ những cuộc chinh phạt đầu tiên của Cộng hòa La Mã cho đến những trận chiến khốc liệt dưới thời Đế quốc, cuộc đối đầu giữa La Mã và Ba Tư đã khắc sâu vào lịch sử thế giới. Kéo dài hơn bảy thế kỷ, với những chiến thắng vang dội và thất bại cay đắng cho cả hai bên, cuộc chiến này không chỉ định hình lại bản đồ địa chính trị mà còn để lại những di sản văn hóa và chính trị sâu sắc.
Bóng Dài Của Đế Chế Seleucid
Cuộc chạm trán đầu tiên giữa người La Mã và người Parthia, tiền thân của Đế quốc Sassanid sau này, bắt nguồn từ sự sụp đổ của Đế quốc Seleucid. Từng là một phần của đế chế rộng lớn của Alexander Đại đế, vùng đất Ba Tư và Lưỡng Hà trở thành mục tiêu tranh giành giữa người La Mã đang trỗi dậy ở phía Tây và người Parthia hùng mạnh ở phía Đông.
Năm 92 TCN đánh dấu sự khởi đầu của cuộc đối đầu kéo dài hàng thế kỷ này, khi người La Mã và người Parthia lần lượt mở rộng ảnh hưởng của mình vào lãnh thổ Seleucid đang suy yếu.
Bản đồ Đế quốc La Mã (màu tím) và Parthia (màu vàng) cùng nhau chia xẻ Đế quốc Seleucid (màu xanh ở giữa)
Những Trận Đánh Định Mệnh Dưới Thời Cộng Hòa La Mã
Sự kiện Lucullus, một vị tướng La Mã, xâm lược Nam Armenia năm 69 TCN và liên lạc với vua Parthia Phraates III đã khơi mào cho một loạt cuộc xung đột trực tiếp. Tranh chấp về quyền kiểm soát vùng đất dọc theo sông Euphrates leo thang thành cuộc chiến tranh toàn diện, đỉnh điểm là trận Carrhae năm 53 TCN.
Trận Carrhae là một thảm họa đối với La Mã. Quân đoàn hùng mạnh của Crassus bị quân Parthia dưới sự chỉ huy của tướng Surena hủy diệt, bản thân Crassus cũng tử trận. Thất bại này không chỉ là một vết nhơ trên danh dự La Mã mà còn thiết lập Euphrates như một ranh giới tạm thời giữa hai đế chế.
Mặc dù phải chịu những thất bại ban đầu, người La Mã đã chứng tỏ khả năng phục hồi đáng kinh ngạc. Dưới sự lãnh đạo của những vị tướng tài ba như Ventidius và Antony, họ đẩy lùi thành công các cuộc tấn công của Parthia vào Syria và Judaea, giành lại quyền kiểm soát vùng Levant.
Từ Cộng Hòa Đến Đế Chế: Cuộc Đấu Tranh Không Ngừng
Sự trỗi dậy của Đế quốc La Mã dưới thời Augustus không chấm dứt cuộc xung đột với Parthia. Trái lại, cả hai đế chế tiếp tục tranh giành quyền lực tối cao ở vùng Cận Đông. Armenia, nằm ở vị trí chiến lược giữa hai đế chế, trở thành điểm nóng của cuộc tranh chấp này.
Hoàng đế Trajan, với tham vọng khôi phục lại vinh quang của La Mã, đã phát động một cuộc xâm lược quy mô lớn vào Armenia và Mesopotamia vào năm 114 SCN. Quân đội La Mã, dưới sự lãnh đạo tài tình của Trajan, đã giành được những chiến thắng vang dội, chiếm được Ctesiphon, thủ đô của Parthia, và thậm chí tiến đến tận Vịnh Ba Tư.
Tuy nhiên, thành công của Trajan chỉ tồn tại trong thời gian ngắn. Cuộc nổi dậy nổ ra khắp nơi ở hậu phương, buộc ông phải rút lui và từ bỏ phần lớn lãnh thổ mới chiếm được. Dưới triều đại của Hadrian, người kế nhiệm Trajan, Euphrates một lần nữa trở thành biên giới giữa hai đế chế.
Mặc dù vậy, những cuộc chiến tranh lẻ tẻ vẫn tiếp diễn trong suốt thế kỷ 2 và 3 SCN. Người La Mã, dưới thời các hoàng đế như Septimius Severus và Caracalla, tiếp tục phát động các chiến dịch vào Mesopotamia, nhưng không bên nào có thể giành được ưu thế lâu dài.
Sự Trỗi Dậy Của Sassanid và Giai Đoạn Cuối Của Cuộc Chiến
Sự sụp đổ của Đế chế Parthia vào năm 224 SCN và sự trỗi dậy của Đế quốc Sassanid hùng mạnh càng làm leo thang cuộc xung đột với La Mã. Người Sassanid, với tham vọng khôi phục lại vinh quang của Đế chế Ba Tư cổ đại, đã phát động một loạt các cuộc tấn công vào lãnh thổ La Mã.
Dưới triều đại của Shapur I, người Sassanid đã giáng cho La Mã một trong những thất bại nhục nhã nhất trong lịch sử. Trong trận Edessa năm 260 SCN, Hoàng đế La Mã Valerian bị bắt sống, một sự kiện gây chấn động thế giới La Mã.
Tuy nhiên, người La Mã đã chứng minh khả năng phục hồi phi thường. Dưới sự lãnh đạo của các hoàng đế như Diocletian và Galerius, họ đã đẩy lùi thành công các cuộc xâm lược của Sassanid và thậm chí còn giành lại một số vùng lãnh thổ bị mất.
Mặc dù cả hai đế chế đều kiệt quệ sau nhiều thế kỷ chiến tranh, cuộc xung đột vẫn tiếp diễn cho đến thế kỷ 7 SCN. Cuộc chiến tranh cuối cùng, kéo dài từ năm 602 đến 628 SCN, chứng kiến cả hai bên đều dốc toàn lực để giành chiến thắng.
Kết quả là một thảm họa cho cả La Mã và Sassanid. Cả hai đế chế đều bị tàn phá và kiệt quệ về kinh tế, tạo điều kiện cho một cường quốc mới nổi lên từ sa mạc Ả Rập: người Hồi giáo. Chỉ trong vòng vài thập kỷ, cả Đế chế Sassanid lẫn phần lớn Đế quốc La Mã Đông phương đều sụp đổ trước bước tiến của người Hồi giáo.
Di Sản Của Một Cuộc Đối Đầu Vĩ Đại
Đại chiến La Mã – Ba Tư là một trong những cuộc xung đột quan trọng nhất trong lịch sử thế giới. Nó không chỉ định hình lại bản đồ địa chính trị mà còn để lại những di sản văn hóa và chính trị sâu sắc.
Cuộc chiến này góp phần vào sự suy yếu và cuối cùng là sự sụp đổ của cả hai đế chế, tạo điều kiện cho sự trỗi dậy của người Hồi giáo. Nó cũng chứng kiến sự giao thoa văn hóa đáng kể giữa phương Đông và phương Tây, với những ý tưởng, tôn giáo và công nghệ được trao đổi qua lại.
Hơn nữa, cuộc đối đầu giữa La Mã và Ba Tư là một lời nhắc nhở về bản chất tàn khốc và kéo dài của chiến tranh, cũng như gánh nặng mà nó đặt lên vai con người. Nó cũng là minh chứng cho khả năng phục hồi của con người và khả năng thích nghi với những hoàn cảnh khó khăn nhất.
