Bài tường thuật “Suma Oriental” của Tomé Pires, một nhà bào chế dược phẩm, thương gia và sau này là đại sứ Bồ Đào Nha tại Trung Hoa, là một trong những ghi chép phương Tây quan trọng nhất về Đông Nam Á đầu thế kỷ 16. Hoàn thành vào khoảng năm 1515, trước khi ông đảm nhận vai trò ngoại giao, tác phẩm ghi lại những quan sát tinh tường của Pires về các vương quốc Xiêm, Căm Bốt, Đại Việt và Luzon (Philippines), dựa trên trải nghiệm cá nhân và thông tin thu thập từ mạng lưới thương mại rộng lớn của ông tại Malacca.
Bản đồ Đông Nam Á năm 1635 của người Hà Lan
Vương quốc Xiêm: Giàu có, Xảo quyệt và Kết nối với Trung Hoa
Pires miêu tả Xiêm là một vương quốc rộng lớn, trù phú với dân số đông đúc, nhiều thành phố sầm uất và hoạt động thương mại nhộn nhịp. Ông đặc biệt nhấn mạnh mối quan hệ mật thiết giữa Xiêm và Trung Hoa, thể hiện qua số lượng lớn thương nhân Trung Hoa tại Xiêm và việc Xiêm xem Malacca là một phần lãnh thổ của mình.
Là một người ngoại đạo (theo quan điểm của Pires), người Xiêm được miêu tả là những thương nhân thông minh, thận trọng, am hiểu thị trường. Tuy nhiên, Pires cũng chỉ ra sự xảo quyệt trong cách thức kinh doanh của họ, khi thương nhân ngoại quốc thường bị ép giá. Điều này, theo ông, lý giải tại sao các thương cảng Xiêm thu hút ít thương nhân hơn so với tiềm năng vốn có.
Pires cũng cung cấp cái nhìn về đời sống cung đình Xiêm với các chi tiết về vua Xiêm, một người “săn bắn thú vật”, có nhiều vợ và cai trị vương quốc một cách công bằng. Ông cũng ghi nhận phong tục kế vị ngai vàng, thường là con cháu trai của vua, nhưng đôi khi được quyết định thông qua hội nghị nếu có tranh chấp.
Căm Bốt: Dũng mãnh và Độc lập
Tiếp tục hành trình về phía đông, Pires giới thiệu vương quốc Căm Bốt, một quốc gia nằm giữa Xiêm và Chiêm Thành. Ông miêu tả Căm Bốt là một đất nước giàu tài nguyên với “nhiều sông rạch”, sản xuất nhiều gạo, thịt, cá và một loại rượu đặc sản. Người Căm Bốt, theo Pires, là những chiến binh dũng cảm, thường xuyên giao tranh với các nước láng giềng như Miến Điện, Xiêm và Chiêm Thành, và “không thần phục một ai”.
Pires cũng đề cập đến một phong tục tang lễ độc đáo của Căm Bốt, nơi các sứ quân tự thiêu khi vua băng hà, tương tự như các bà vợ hay người tình của họ. Ông kết thúc ghi chép về Căm Bốt bằng chi tiết về việc người dân cắt tỉa tóc xung quanh vành tai như một biểu tượng của sự thanh lịch.
Cochin China (Đại Việt): Sức mạnh Lục địa và Giao thương với Trung Hoa
Pires sử dụng địa danh Cochin China để chỉ Đại Việt, một vương quốc nằm giữa Chiêm Thành và Trung Hoa. Theo Pires, Cochin China lớn hơn và giàu có hơn Chiêm Thành, với một vị vua dũng mãnh, sở hữu nhiều thuyền chiến và “nhiều sông ngòi lớn tàu bè có thể đi lại được”.
Ông ghi nhận sự kết nối chặt chẽ giữa Cochin China và Trung Hoa thông qua hôn nhân chính trị và việc duy trì sứ thần thường trực tại triều đình Trung Hoa. Điều này cho thấy Cochin China, mặc dù là một “nước chư hầu”, vẫn giữ được vị thế quan trọng trong khu vực.
Pires cũng mô tả người Cochin China là những chiến binh mạnh mẽ trên bộ, sử dụng thuốc súng rộng rãi trong cả chiến tranh lẫn lễ hội. Về mặt kinh tế, Cochin China nổi tiếng với vàng bạc, tơ lụa chất lượng cao, đồ sứ và đặc biệt là lưu huỳnh, một mặt hàng rất được ưa chuộng.
Luzon (Philippines): Thương mại Vàng và Kết nối với Borneo
Pires cung cấp cái nhìn sơ lược về Luzon, hòn đảo mà ông gọi là “đảo Lữ Tống”. Theo Pires, Luzon nằm cách Borneo khoảng mười ngày đi thuyền và người dân ở đây chủ yếu là ngoại đạo, không có vua mà được cai trị bởi các nhóm trưởng lão.
Mặc dù người Luzon ít được biết đến ở Malacca, Pires cho biết họ thường xuyên giao thương với Borneo, trao đổi vàng lấy thực phẩm. Ông cũng đề cập đến việc người Borneo đến Luzon để mua vàng, sau đó mang đến Malacca. Tuy nhiên, vàng từ Luzon được đánh giá là “kém chất lượng”.
Kết luận
Bài tường thuật của Tomé Pires cung cấp cái nhìn quý giá về Đông Nam Á đầu thế kỷ 16, thời kỳ mà khu vực này là một mạng lưới thương mại sầm uất với sự tham gia của nhiều nền văn hóa và vương quốc khác nhau. Bên cạnh những mô tả về địa lý, sản vật và hoạt động kinh tế, Pires còn cung cấp những quan sát sắc sảo về văn hóa, chính trị và xã hội của các quốc gia Đông Nam Á, góp phần làm phong phú thêm hiểu biết của chúng ta về lịch sử khu vực.
