Bài viết này sẽ đưa chúng ta trở lại giai đoạn cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, khi Trung Quốc phải hứng chịu sự nhòm ngó và xâu xé của các cường quốc phương Tây và Nhật Bản. Giữa bức tranh ảm đạm ấy, tuyến đường sắt Đông Trung Quốc nổi lên như một minh chứng rõ nét cho tham vọng của các đế quốc và sự suy yếu của triều đình Mãn Thanh.
Tham vọng đường sắt xuyên lục địa và sự ra đời của tuyến đường sắt Đông Trung Quốc
Cuối thế kỷ 19, nhu cầu khai thác thuộc địa và kết nối vùng Viễn Đông với trung tâm nước Nga ngày càng trở nên cấp thiết. Tuyến đường sắt xuyên Siberia ra đời như một minh chứng cho tham vọng to lớn đó. Tuy nhiên, tuyến đường sắt này gặp phải một trở ngại lớn: vùng Mãn Châu rộng lớn của Trung Quốc. Để tránh Mãn Châu, tuyến đường sắt xuyên Siberia phải đi vòng lên phía Bắc, khiến quãng đường di chuyển dài hơn và chi phí đội lên rất nhiều.
Bản đồ hệ thống đường sắt ở Đông Bắc Trung Quốc đầu thế kỷ 20. Trung tâm là tuyến đường sắt ”Xuyên Mãn Châu” (Trans-Manchurian) do Nga kiểm soát với hình dạng chữ T, trung tâm là thành phố Cáp Nhĩ Tân (Harbin). Phía Bắc là hệ thống đường sắt Xuyên Siberia trên lãnh thổ Nga. Phía Nam là hệ thống đường sắt phục vụ đế quốc Nhật Bản, nối Bắc Kinh, Thiên Tân, Đại Liên,… vào bán đảo Triều Tiên.
Năm 1897, để rút ngắn quãng đường và giảm thiểu chi phí, Nga quyết định xây dựng tuyến đường sắt Đông Trung Quốc, xuyên thẳng qua lãnh thổ Mãn Châu để nối với tuyến đường sắt xuyên Siberia.
Thời điểm đó, triều đình nhà Thanh đã suy yếu trầm trọng, không còn khả năng bảo vệ lãnh thổ. Trước sức ép của Nga, nhà Thanh buộc phải chấp nhận đề nghị xây dựng tuyến đường sắt trên, đánh dấu một mốc đen tối trong lịch sử Trung Quốc.
Tuyến đường sắt Đông Trung Quốc, ban đầu được gọi là “Đông Thanh thiết lộ”, được xây dựng từ năm 1897 và hoàn thành vào năm 1903. Tuyến đường sắt này có cấu trúc hình chữ T, với điểm đầu là thành phố Mãn Châu Lý, điểm giao giữa ba nước Nga – Mông Cổ – Trung Quốc, và điểm cuối là cảng Vladivostok của Nga.
Tuyến đường sắt Đông Trung Quốc – “miếng mồi ngon” bị xâu xé
Ngay từ khi mới ra đời, tuyến đường sắt Đông Trung Quốc đã trở thành mục tiêu tranh giành của các cường quốc trong khu vực, đặc biệt là Nga và Nhật Bản.
Chiến tranh Nga – Nhật (1905) và sự phân chia tuyến đường sắt
Năm 1905, chiến tranh Nga – Nhật kết thúc với phần thắng thuộc về Nhật Bản. Theo hiệp ước Portsmouth, Nga phải nhượng lại cho Nhật Bản phần phía Nam của tuyến đường sắt Đông Trung Quốc, từ Trường Xuân đổ xuống, bao gồm cả nhánh đến Đại Liên và Triều Tiên. Kể từ đây, tuyến đường sắt Đông Trung Quốc bị chia cắt thành hai phần: “Đường sắt Bắc Mãn Châu” do Nga kiểm soát và “Đường sắt Nam Mãn Châu” thuộc quyền quản lý của Nhật Bản.
Nội Chiến Nga và sự thay đổi chính sách của Liên Xô
Năm 1924, sau khi giành chiến thắng trong cuộc nội chiến, Liên Xô tiếp quản tuyến đường sắt Bắc Mãn Châu từ tay lực lượng Bạch vệ. Khác với chính sách độc quyền của Nga hoàng trước đó, Liên Xô dưới thời Lenin đã thể hiện thiện chí muốn trao trả tuyến đường sắt này cho Trung Quốc.
Tuy nhiên, lời hứa của Lenin đã không được thực hiện. Sau khi Stalin lên nắm quyền, Liên Xô đã thay đổi chính sách đối với Trung Quốc, theo đuổi đường lối độc quyền và tăng cường kiểm soát tuyến đường sắt Bắc Mãn Châu.
Xung đột Trung – Xô (1929) và tham vọng giành lại tuyến đường sắt của Trương Học Lương
Chính sách cứng rắn của Stalin đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ phía Trung Quốc. Năm 1929, Trương Học Lương, con trai của Trương Tác Lâm, sau khi lên nắm quyền quân phiệt Bắc Dương, đã quyết định phát động chiến tranh chống Liên Xô với mục tiêu giành lại toàn bộ vùng Đông Bắc, bao gồm cả tuyến đường sắt.
Tuy nhiên, cuộc chiến đã kết thúc chóng vánh với thất bại thảm hại của quân đội Trung Quốc. Trương Học Lương buộc phải từ bỏ ý định giành lại tuyến đường sắt từ tay Liên Xô.
Liên Xô bán tuyến đường sắt cho Nhật Bản
Năm 1931, Nhật Bản phát động cuộc chiến tranh xâm lược toàn diện Mãn Châu. Trước sức ép của quân Nhật, năm 1935, Liên Xô đã bất ngờ tuyên bố bán tuyến đường sắt Bắc Mãn Châu cho chính phủ bù nhìn Mãn Châu Quốc, với số tiền 140 triệu Yên.
Hành động bán đứng tuyến đường sắt của Liên Xô đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ phía Trung Quốc. Nó được xem là một minh chứng cho sự bội bạc của Liên Xô và góp phần tạo điều kiện cho Nhật Bản thâu tóm Mãn Châu và tiến sâu vào Trung Quốc.
Thế chiến thứ hai và số phận tuyến đường sắt
Trong thế chiến thứ hai, tuyến đường sắt Đông Trung Quốc nằm dưới sự kiểm soát của quân đội Nhật Bản. Năm 1945, sau khi Liên Xô đánh bại Nhật Bản, tuyến đường sắt này được đặt dưới sự quản lý chung của Liên Xô và Trung Hoa Dân quốc.
Mặc dù Trung Hoa Dân quốc đã nhiều lần yêu cầu Liên Xô trao trả tuyến đường sắt, nhưng đều bị từ chối.
Sau nội chiến Trung Hoa và sự trở về của tuyến đường sắt
Năm 1949, Đảng Cộng sản Trung Quốc giành chiến thắng trong cuộc nội chiến, thành lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Để củng cố mối quan hệ với đồng minh mới, năm 1950, Liên Xô đã ký kết hiệp ước hữu nghị và tương trợ với Trung Quốc, trong đó có điều khoản trao trả tuyến đường sắt Đông Trung Quốc.
Năm 1952, tuyến đường sắt Đông Trung Quốc chính thức được trao trả cho Trung Quốc, kết thúc hơn nửa thế kỷ bị các cường quốc nước ngoài chiếm đóng và kiểm soát.
Kết luận
Lịch sử tuyến đường sắt Đông Trung Quốc là một minh chứng rõ nét cho tham vọng của các cường quốc và số phận bi thảm của một đất nước suy yếu. Nó là bài học xương máu về tầm quan trọng của độc lập tự chủ và sức mạnh dân tộc. Tuyến đường sắt, từ một công trình kinh tế, đã trở thành “con bài” chính trị, bị các cường quốc se sua, chật vật, gây ra biết bao đau thương cho người dân Trung Quốc.
