Bài viết của Vasilii V. Grigoriev, một học giả người Nga thế kỷ 19, đã mở đầu bằng những dòng đầy ấn tượng về người Khazar: “Người Khazar là một hiện tượng bất thường trong thời Trung Cổ… Như một ngôi sao lấp lánh, vương quốc tỏa sáng rực rỡ trên đường chân trời u ám của Châu Âu, và biến mất mà không để lại bất kỳ dấu vết tồn tại nào”. Quả thực, lịch sử của người Khazar, một dân tộc Turk du mục đã gây dựng nên một đế chế hùng mạnh ở vùng Caucasus vào thế kỷ thứ 7, giống như một bức tranh kỳ bí với đầy đủ gam màu sáng tối, rực rỡ rồi lại vụt tắt đầy bí ẩn.
Bản đồ vùng Caucasus, nơi đế chế Khazar từng tồn tại.
Khởi Nguồn Bí Ẩn và Bước Chân Của Các Chiến Binh Du Mục
Nguồn gốc của người Khazar đến nay vẫn còn là một ẩn số. Giả thuyết được nhiều người chấp nhận nhất là họ có chung dòng máu với người Turk, di cư từ vùng Trung Á đến vùng Volga-Caucasus vào một thời điểm không xác định. Một số học giả cho rằng người Khazar có thể là hậu duệ của người Akatzirs, một bộ tộc từng là một phần của đế chế Hun hùng mạnh vào thế kỷ thứ 5.
Vào giữa thế kỷ thứ 7, khi Hãn Quốc Tây Turk tan rã, người Khazar, với bản lĩnh của những chiến binh du mục thiện chiến, đã vùng lên thống nhất các bộ tộc lân cận và thành lập nên hãn quốc của riêng mình. Kỵ binh Khazar với chiến thuật du mục thiện chiến đã chinh phục các tộc người Slav, người Caucasus và người Bulgar. Tuy nhiên, người Khazar không chỉ là những chiến binh dũng mãnh, họ còn là những người tiếp thu văn hóa nhanh nhạy. Sau khi chinh phục các bộ tộc khác, họ hòa nhập, tiếp thu văn hóa bản địa và dần định cư, tạo nên sự đa dạng văn hóa độc đáo cho đế chế.
Giữa Những Cuộc Chiến và Giao Thương: Khazar – Cường Quốc Vùng Biên Giới
Sự trỗi dậy của người Khazar diễn ra trong bối cảnh đầy biến động, khi vùng đất này là nơi giao thoa giữa các đế chế hùng mạnh nhất thời bấy giờ: Đế chế Byzantine hùng mạnh ở phía Tây, các bộ tộc du mục đang trỗi dậy ở phía Bắc và Đế chế Ả Rập non trẻ đầy tham vọng đang bành trướng về phía Đông.
Bản đồ đế chế Byzantine và Khazar vào năm 680 SCN.
Cuộc chạm trán đầu tiên và cũng là một trong những thử thách lớn nhất mà người Khazar phải đối mặt là cuộc chiến với Đế chế Ả Rập Rashidun đang trên đà bành trướng. Khoảng năm 652, một trận chiến lớn đã nổ ra tại Balanjar, nơi người Khazar đã chiến đấu anh dũng và đẩy lùi được làn sóng tấn công của quân Ả Rập. Chiến thắng quan trọng này đã giúp người Khazar bảo vệ được vùng đất của mình và ngăn chặn sự mở rộng của Ả Rập về phía Bắc Caucasus.
Trong khi thường xuyên xảy ra xung đột với Ả Rập, người Khazar lại có mối quan hệ khá hòa hảo với Đế chế Byzantine. Hai đế chế này đã nhiều lần giúp đỡ lẫn nhau. Người Khazar từng hỗ trợ quân sự cho Hoàng đế Heraclius của Byzantine trong cuộc chiến chống lại Đế chế Sasanid. Ngược lại, người Byzantine cũng coi người Khazar là một vùng đệm quan trọng, bảo vệ biên giới phía Đông của mình khỏi các cuộc tấn công của các bộ tộc du mục khác.
Nằm trên tuyến đường giao thương huyết mạch nối liền Đông Tây, người Khazar đã sớm nhận ra tiềm năng to lớn từ thương mại. Các tuyến đường nối liền vùng Viễn Đông với Đế chế Byzantine, và nối các bộ tộc Slav với vùng đất Hồi giáo, đều đi qua lãnh thổ của người Khazar. Họ thu thuế từ các thương nhân qua lại, đồng thời tích cực tham gia vào hoạt động giao thương, biến Khazar trở thành một trung tâm thương mại quốc tế sầm uất.
Do Thái Giáo – Lựa Chọn Tôn Giáo Đầy Lịch Trí
Giao thương phát triển mang đến cho người Khazar không chỉ sự giàu có về vật chất mà còn cả sự giao thoa về văn hóa và tôn giáo. Họ tiếp xúc với cả Kitô giáo và Hồi giáo, hai tôn giáo lớn nhất thời bấy giờ, thông qua hoạt động buôn bán với người Byzantine và người Ả Rập. Tuy nhiên, có lẽ vì không muốn lệ thuộc vào bất kỳ thế lực nào, người Khazar đã không chọn theo hai tôn giáo này.
Vào khoảng thế kỷ 8, Do Thái giáo bắt đầu lan truyền vào Khazar, chủ yếu thông qua các thương nhân Do Thái. Đến đầu thế kỷ 9, Do Thái giáo đã được lựa chọn trở thành quốc giáo, biến Khazar trở thành một quốc gia Do Thái giáo độc đáo trong lịch sử. Sự kiện này cho đến nay vẫn còn gây nhiều tranh cãi, nhưng có lẽ một phần lý do quan trọng là người Khazar muốn tạo dựng một bản sắc riêng biệt, độc lập với cả thế giới Kitô giáo và Hồi giáo.
Mặc dù chọn Do Thái giáo làm quốc giáo, người Khazar vẫn thể hiện sự khoan dung tôn giáo đáng ngưỡng mộ. Các tôn giáo khác như Kitô giáo, Hồi giáo, Shaman giáo… đều được phép tự do hoạt động trong đế chế. Chính sách này đã biến Khazar thành một ốc đảo hòa bình giữa thế giới đầy biến động thời bấy giờ.
Sự Suy Tàn Của Một Đế Chế Huyền Thoại
Giữa thế kỷ 10, Hãn Quốc Khazar hùng mạnh một thời bắt đầu suy tàn. Từ phía Bắc, một dân tộc Turk du mục khác là người Pecheneg trỗi dậy mạnh mẽ, liên tục tấn công và uy hiếp biên giới phía Bắc của Khazar. Từ phía Tây, các bộ tộc Slav Đông, dưới sự lãnh đạo của Công quốc Kiev Rus’, cũng ngày càng lớn mạnh.
Năm 965, Đại Công tước Sviatoslav I của Kiev Rus’ đã phát động một cuộc tấn công quy mô lớn vào Khazar. Sau nhiều năm chiến tranh, quân Kiev Rus’ đã giành thắng lợi quyết định, xóa sổ Hãn Quốc Khazar khỏi bản đồ lịch sử.
Sự sụp đổ của Hãn Quốc Khazar là một minh chứng rõ nét cho quy luật thịnh suy của lịch sử. Từ một bộ tộc du mục nhỏ bé, người Khazar đã vươn lên trở thành một đế chế hùng mạnh, tỏa sáng rực rỡ trong suốt nhiều thế kỷ. Thế nhưng, cũng như bao đế chế khác, Khazar cuối cùng cũng không thể thoát khỏi vòng xoay của lịch sử, để rồi chìm vào quên lãng.
Ngày nay, dấu tích còn lại của người Khazar chỉ là những trang sử chắp vá từ các ghi chép của người Byzantine, Ả Rập và một số di chỉ khảo cổ ít ỏi. Ngôn ngữ Khazar đã thất truyền, và rất nhiều bí mật về họ vẫn còn nằm sâu trong lòng đất, chờ đợi các nhà sử học khám phá.
Tài liệu tham khảo:
- Wu Mingren. “The Khazar Empire: A Forgotten Medieval Empire That Once Ruled Northern Caucasus”. Ancient Origins. Truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2023.
- “Khazar”. Encyclopædia Britannica. Truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2023.
- “Khazar History”. Khazaria.com. Truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2023.
- “Wars of the Khazars”. Historyofwar.org. Truy cập ngày 15 tháng 3 năm 2023.
