Văn hào Mark Twain từng viết: “Mọi sự đều sẽ hết, nhưng người Do Thái thì không. Tất cả các thế lực khác sẽ qua đi, nhưng Họ vẫn còn. Bí mật trong sự bất tử của Họ là gì?”. Câu hỏi này đã thôi thúc nhân loại tìm hiểu về lịch sử thăng trầm của dân tộc Do Thái, một hành trình dài 4000 năm đầy biến động, từ những thảo nguyên Trung Đông đến khắp mọi nơi trên thế giới.
Người Do Thái, khởi nguồn từ người Hebrew cổ đại, xuất hiện tại Trung Đông cách đây khoảng 4000 năm. Truyền thuyết kể rằng họ và người Ả Rập đều là hậu duệ của Abraham, người đã rời bỏ quê hương Ur ở Mesopotamia (Lưỡng Hà) theo lời chỉ dẫn của Thượng Đế để đến vùng đất Canaan, trải dài từ sông Jordan đến Địa Trung Hải, vào khoảng năm 2000 TCN. Canaan, sau này được gọi là “Đất Hứa”, là phần thưởng cho giao ước giữa Abraham và Thượng Đế, nơi dòng dõi của ông sẽ sinh sôi và tôn thờ Đức Jehovah.
Khởi Nguồn Đức Tin và Cuộc Sống Du Mục
Từ Abraham, qua Isaac và Jacob, gia tộc nhỏ bé này dần phát triển thành một bộ tộc, rồi một dân tộc. Jacob, sau khi được Thượng Đế đặt tên là Israel (“Kẻ chiến đấu với Thượng Đế”), đã trở thành tổ phụ của dân tộc Israel (Israelites), hay còn gọi là người Hebrew, tiền thân của người Do Thái (Jews) ngày nay. Mười hai người con trai của Jacob trở thành thủy tổ của mười hai chi tộc Israel, đặt nền móng cho một dân tộc gắn kết bởi đức tin và dòng máu.
Molnár_Moses_leading_the_Israelites_out_of_Egypt_1861.jpgMoses dẫn dắt người Israel rời khỏi Ai Cập. Tranh của Molnár, 1861
Cùng với sự phát triển của dân tộc Do Thái là sự ra đời của ba tôn giáo lớn: Do Thái giáo (khoảng 1500 TCN), Kitô giáo (thế kỷ 1) và Hồi giáo (thế kỷ 6). Cả ba đều bắt nguồn từ câu chuyện về Abraham và ghi lại trong Kinh Thánh, cuốn sách có ảnh hưởng sâu rộng nhất trong lịch sử nhân loại.
Canaan – Vùng Đất Của Giao Thoa Và Xung Đột
Canaan, vùng đất giao thoa của ba châu lục Á, Âu, Phi, là hành lang chiến lược kết nối các cường quốc. Điều này vừa là phước lành, vừa là lời nguyền cho các dân tộc nhỏ bé sinh sống tại đây, trong đó có người Do Thái. Kinh Torah, nguồn tư liệu chính về người Do Thái thời kỳ đầu, cho thấy sự tồn tại của nhiều dân tộc khác tại Canaan như người Canaan, Moab, Amor, Edom, và vương quốc Aram ở phía Bắc.
Các bằng chứng khảo cổ như bảng đất sét Ebla, thư từ Mari và Amarna cũng đề cập đến những nhóm người du mục gọi là Habiru hay Apiru, được cho là có liên hệ với người Hebrew. Một giả thuyết cho rằng người Hebrew là sự pha trộn giữa người Canaan và người Habiru, hoặc những bộ tộc du mục Shasu Bedouin. Người Canaan cũng được ghi nhận là đã phát minh ra bảng chữ cái phụ âm đầu tiên, tiền thân của các hệ thống chữ cái Hebrew, Hy Lạp, Latin và Ả Rập.
Từ Ai Cập Đến Miền Đất Hứa: Cuộc Hành Trình Exodus
Do nạn đói hoành hành tại Canaan, gia tộc Jacob gồm 70 người đã di cư đến Ai Cập vào khoảng năm 1800 TCN. Họ sống yên ổn tại vùng Goshen trong một thời gian dài, nhưng rồi bị biến thành nô lệ dưới ách đô hộ của các Pharaoh. Sự xuất hiện của Moses vào thế kỷ 15-14 TCN đã thay đổi vận mệnh của dân tộc Do Thái.
Moses, theo Kinh Thánh, là một nhà lãnh đạo lỗi lạc, nhà thông thái và nhà tiên tri, người đã dẫn dắt cuộc Exodus đưa người Do Thái thoát khỏi ách nô lệ Ai Cập. Ông được cho là người đã nhận lãnh Mười Điều Răn từ Thượng Đế trên núi Sinai và viết nên Kinh Torah trong suốt 40 năm lưu lạc trong sa mạc. Tuy nhiên, các tư liệu Ai Cập không đề cập đến cuộc Exodus, khiến tính xác thực của câu chuyện này vẫn còn gây tranh cãi.
Trở Về Canaan Và Sự Hình Thành Vương Quốc
Sau khi Moses qua đời, Joshua kế nhiệm và dẫn dắt người Do Thái trở về Canaan. Cuộc chinh phạt Canaan, theo Kinh Thánh, là một chiến thắng vang dội, nhưng bằng chứng khảo cổ cho thấy một bức tranh phức tạp hơn, với quá trình xâm nhập và chinh phục kéo dài hơn hai thế kỷ.
Bản đồ Canaan cổ với 12 bộ tộc. Nguồn: Wikipedia
Người Do Thái thiết lập cuộc sống nông nghiệp, tổ chức theo bộ tộc với hệ thống chính quyền cộng hòa lỏng lẻo. Tuy nhiên, sự xuất hiện của người Philistines, một dân tộc hiếu chiến và tiên tiến về quân sự, đã buộc người Do Thái phải thống nhất dưới sự lãnh đạo của một vị vua. Saul, thuộc bộ tộc Benjamin, trở thành vị vua đầu tiên của Vương quốc Thống nhất Israel.
Thời Đại Hoàng Kim Của Các Vị Vua
Sau Saul, David lên ngôi và thống nhất các bộ tộc, thiết lập Jerusalem làm thủ đô. Con trai ông, Solomon, kế vị và xây dựng Ngôi Đền Jerusalem, biểu tượng cho thời kỳ hoàng kim của Vương quốc Israel. Thời đại David-Solomon ghi dấu ấn bởi sự thịnh vượng, mở rộng lãnh thổ và phát triển văn hóa, đặc biệt là sự ra đời của nhiều thánh vịnh và châm ngôn.
Chia Cắt Và Lưu Đày: Những Thử Thách Đức Tin
Sau khi Solomon qua đời, vương quốc bị chia cắt thành hai: Israel ở phía Bắc và Judah ở phía Nam. Vương quốc Israel phương Bắc bị Assyria chinh phục năm 720 TCN, dẫn đến sự biến mất của “Mười bộ tộc thất lạc”. Judah tồn tại thêm một thời gian trước khi bị Babylon chinh phục năm 586 TCN, Ngôi Đền Jerusalem bị phá hủy, người Do Thái bị lưu đày sang Babylon. Đây là cuộc Ly tán lần thứ nhất, đánh dấu một giai đoạn đen tối trong lịch sử Do Thái.
Lưu Đày Babylon Và Sự Trỗi Dậy Của Tầng Lớp Tinh Hoa
Tuy đau thương, thời kỳ lưu đày Babylon lại là bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Do Thái. Chính trong hoàn cảnh này, tầng lớp tinh hoa trí thức, các học giả tôn giáo và nhà hiền triết đã xuất hiện, trở thành những người lãnh đạo tinh thần mới. Họ bắt đầu sao chép và hệ thống hóa kinh sách, đặt nền móng cho sự ra đời của tầng lớp Rabbis (giáo sĩ Do Thái) và các Hội Đường Do Thái (synagogues).
Năm 538 TCN, Hoàng đế Ba Tư Cyrus chinh phục Babylon và cho phép người Do Thái trở về Judah, xây dựng lại Ngôi Đền Jerusalem. Thời kỳ tự trị Do Thái bắt đầu, đánh dấu bằng sự ra đời của Tanakh, kinh sách chính thức của Do Thái giáo.
Từ Tự Trị Đến Lưu Vong Lần Hai
Sau thời kỳ tự trị, Judah lần lượt rơi vào tay các đế chế Macedonia, Ptolemaic, Seleucid và cuối cùng là La Mã. Sự áp bức của La Mã dẫn đến cuộc nổi dậy của người Do Thái năm 66 CN. Tuy nhiên, cuộc nổi dậy thất bại, Jerusalem bị phá hủy năm 70 CN, Ngôi Đền Jerusalem bị san bằng lần thứ hai, người Do Thái bị phân tán khắp Đế quốc La Mã. Đây là cuộc Ly tán lần thứ hai, bắt đầu cuộc sống lưu vong kéo dài gần 2000 năm của dân tộc Do Thái.
Thời Kỳ Lưu Vong Và Sự Phát Triển Của Do Thái Giáo
Trong suốt thời kỳ lưu vong, người Do Thái đã chứng tỏ sức sống mãnh liệt của văn hóa và tôn giáo. Sách Mishna và Talmud được biên soạn, trở thành kim chỉ nam cho đời sống tinh thần và luật pháp của người Do Thái. Tầng lớp Rabbis đóng vai trò quan trọng trong việc bảo tồn và phát triển Do Thái giáo, giúp người Do Thái giữ vững bản sắc dân tộc và đức tin giữa muôn vàn khó khăn.
Hành Trình Lưu Vong Khắp Bốn Phương Trời
Từ Trung Đông, người Do Thái tỏa đi khắp Địa Trung Hải, châu Âu, Bắc Phi, châu Mỹ và châu Á, hình thành nên các cộng đồng Do Thái lưu vong đa dạng và phong phú. Mỗi cộng đồng đều mang những nét đặc trưng riêng, nhưng đều chung một niềm tin vào Thượng Đế và khát khao trở về Đất Hứa.
Chủ Nghĩa Phục Quốc Do Thái Và Sự Ra Đời Của Israel Hiện Đại
Thế kỷ 19 chứng kiến sự trỗi dậy của Chủ nghĩa Phục quốc Do Thái (Zionism), một phong trào kêu gọi thành lập một nhà nước Do Thái tại Palestine. Dưới sự lãnh đạo của Theodor Herzl và David Ben-Gurion, Zionism đã dần biến giấc mơ trở về Đất Hứa thành hiện thực.
Năm 1947, Liên Hợp Quốc thông qua kế hoạch phân chia Palestine thành hai nhà nước Do Thái và Ả Rập. Ngày 14/5/1948, Nhà nước Israel chính thức tuyên bố độc lập, đánh dấu một chương mới trong lịch sử dân tộc Do Thái. Từ đó đến nay, Israel đã trở thành điểm đến của hàng triệu người Do Thái từ khắp nơi trên thế giới, khép lại hành trình lưu vong đầy gian khổ và mở ra một tương lai tươi sáng trên mảnh đất tổ tiên.
Tài liệu tham khảo
- Câu chuyện Do Thái 2: Văn hóa, Truyền thống và Con người, Đặng Hoàng Xa.
- Kinh Thánh Hebrew (Tanakh).
- Các nguồn tư liệu khảo cổ học về Trung Đông cổ đại.
