Năm 1413, một hạm đội hùng hậu của nhà Minh, với khoảng 57 chiến thuyền, một số dài hơn 60 mét, lừng lẫy rời bến Nam Kinh, kinh đô của đế quốc. Những con tàu lớn nhất được mệnh danh là “bảo thuyền”, chở theo hàng hóa Trung Hoa và mang về báu vật từ hoạt động thương mại và triều cống từ khắp nơi trên thế giới. Hạm đội còn có tàu chở hơn 20.000 binh sĩ, tàu chở ngựa và tàu chuyên chở nước ngọt. Sau hơn một năm chuẩn bị, hạm đội xuôi dòng Dương Tử 320 km về phía đông, ra biển Hoàng Hải. Dẫn đầu hạm đội là Trịnh Hòa, một thái giám quyền lực và thân cận với hoàng đế.
Trên một trong những con tàu đó có Mã Hoan, một thông dịch viên 32 tuổi, theo đạo Hồi, thông thạo tiếng Ả Rập. Sinh ra gần Hàng Châu, một hải cảng sầm uất cách Nam Kinh khoảng 240 km về phía nam, Mã Hoan không phải là quý tộc hay cận thần, mà là một thường dân, có lẽ là một viên chức cấp thấp. Ông tự nhận mình là “kẻ tiều phu vùng núi”. Giống như những người khác trên tàu, ông sẽ xa nhà hơn hai năm. Hồi ký của Mã Hoan là một trong hai tài liệu quý giá còn sót lại về những chuyến hải hành này.
Bối Cảnh Lịch Sử Của Các Chuyến Hải Hành
Vào thời Mã Hoan, hàng hóa Trung Hoa đã được buôn bán rộng rãi ở Đông Nam Á và Ấn Độ Dương từ nhiều thế kỷ. Tuy nhiên, tàu Trung Hoa hiếm khi vượt qua bán đảo Mã Lai. Sự xuất hiện của người Mông Cổ, chinh phục Trung Hoa năm 1279, đã tạo ra những thay đổi đáng kể. Họ thống nhất đất nước, thúc đẩy giao lưu văn hóa và thương mại. Sự thờ ơ của người Mông Cổ với thương mại có lẽ đã tạo điều kiện cho các thương nhân tư nhân né tránh sự kiểm soát của chính quyền.
Đến đầu thế kỷ 14, các đoàn tàu thương mại lớn của Trung Hoa bắt đầu vươn ra khỏi Đông Nam Á và tiến về phía tây đến Ấn Độ. Nhà du hành Ibn Battuta đã chứng kiến một đoàn tàu như vậy, gồm 13 chiếc, cập cảng Kalikut ở Malabar. Ông mô tả những con tàu to lớn với 12-13 cánh buồm, chở hàng nghìn người, bao gồm thủy thủ, binh lính, thương nhân và gia đình của họ.
Năm 1370, nhà Minh giành lại Trung Hoa từ người Mông Cổ. Sau hai thập kỷ theo đuổi chính sách cô lập, Trung Hoa bắt đầu quan tâm đến thương mại biển phía nam. Dưới thời hoàng đế Vĩnh Lạc, triều đình đạt đến đỉnh cao về sự giàu có và quyền lực. Hoàng đế đã mở rộng lãnh thổ bằng cả ngoại giao lẫn quân sự, cho xây dựng Cấm Thành ở Bắc Kinh, và cử các phái đoàn ngoại giao đến nhiều quốc gia.
Hình ảnh minh họa Mã Hoan
Hành Trình Của Mã Hoan Cùng Hạm Đội Nhà Minh
Trong bối cảnh đầy tham vọng này, hạm đội Trung Hoa ngày càng phát triển về quy mô và phạm vi hoạt động. Mục đích của chúng là thiết lập sự thống trị thương mại và ngoại giao trên toàn Đông Nam Á, Sri Lanka, bờ biển Ấn Độ, Nam Trung Đông và Đông Phi. Mã Hoan, với vai trò thông dịch viên, đã ghi lại chi tiết về những vùng đất mà ông đặt chân đến, từ trang phục, phong tục, sản vật đến kiến trúc, tôn giáo và con người.
Hành trình của Mã Hoan bắt đầu từ Chăm Pa (miền Trung Việt Nam ngày nay), nơi ông mô tả nhà vua là một “tín đồ sùng đạo Phật”, đội vương miện vàng ba tầng, mặc áo choàng bằng vải địa phương. Ông cũng ghi nhận khí hậu “nóng dễ chịu” và các sản vật như gỗ mun, trầm hương, tre, lụa.
Tiếp đó, hạm đội đến Java, nơi Mã Hoan tìm thấy cộng đồng Hoa kiều đầu tiên. Ông mô tả nhà cửa, trang phục và phong tục của người dân địa phương, cũng như sự giao thương sôi động tại các hải cảng. Ông đặc biệt ấn tượng với hình thức kể chuyện bằng tranh cuộn, một hình thức giải trí phổ biến ở nhiều nơi tại châu Á.
Tại Sumatra, Mã Hoan ghi nhận sự tồn tại của cả cộng đồng Hoa kiều hòa nhập và hải tặc Trung Hoa. Điều này cho thấy mối quan hệ phức tạp của Trung Hoa với cộng đồng người Hoa ở nước ngoài. Sau đó, hạm đội đi qua Thái Lan, nơi Mã Hoan quan sát thấy sự tương đồng giữa các nhà sư Phật giáo Thái Lan và Trung Hoa.
Malacca, gần Singapore ngày nay, là một hải cảng quan trọng, điểm trung chuyển giữa Ấn Độ Dương và Đông Nam Á. Mã Hoan ghi nhận việc nhà vua Malacca cải đạo sang Hồi giáo và ảnh hưởng của điều này đến trang phục của ông. Tại đây, hạm đội chia thành nhiều nhóm, một số hướng đến Bengal, số khác đến Phi châu hoặc bờ biển phía tây Ấn Độ.
Mã Hoan tiếp tục hành trình đến Sri Lanka, Malabar (Ấn Độ), Maldives, Aden và Hormuz. Tại mỗi nơi, ông đều ghi chép tỉ mỉ về sản vật, phong tục và con người. Ông cũng chứng kiến các cuộc trao đổi ngoại giao và thương mại giữa hạm đội Trung Hoa và các nhà vua địa phương.
Kết Luận và Bài Học Lịch Sử
Các chuyến hải hành của hạm đội nhà Minh, mặc dù mang lại lợi ích về thương mại và mở rộng ảnh hưởng, nhưng cũng tốn kém và không bền vững. Cuối cùng, triều đình nhà Minh đã từ bỏ chính sách bành trướng và chuyển sang hướng nội. Tuy nhiên, hồi ký của Mã Hoan vẫn là một nguồn tư liệu quý giá, cung cấp cái nhìn sâu sắc về thế giới châu Á thế kỷ 15.
Hành trình của Mã Hoan không chỉ là một cuộc phiêu lưu khám phá thế giới mà còn là hành trình khám phá bản thân. Ông tìm kiếm khuôn mẫu và cấu trúc trong các tín ngưỡng và phong tục xa lạ, phân tích và lý giải những gì ông thấy và trải nghiệm. Hồi ký của ông, với những quan sát giản dị, sự kính trọng đối với những người ông gặp gỡ, và sự nhận thức về sự tương đồng giữa các nền văn hóa, là một di sản văn hóa quý giá cho đến ngày nay.
Tài Liệu Tham Khảo
- Ma Huan, Ying Yai Sheng-Lan: The Overall Survey of the Oceans’ Shores, phiên dịch bởi J. V. G. Mills (Cambridge: Cambridge University Press, 1970).
- Joseph Needham, Science and Civilization in China, Civil Engineering, and Nautics, vol. 4 (Cambridge: Cambridge University Press, 1971).
- Ibn Battuta, The Travels of Ibn Battuta, A. D. 1325-1354, vol. 4, phiên dịch bởi H. A. R. Gibb (New Delhi: Hakluyt Society, 1993, bản in lại).
