Giữa hai cường quốc Nga và Trung Quốc, Mông Cổ, vùng đất từng ghi dấu ấn với đế chế rộng lớn nhất lịch sử nhân loại, đã trải qua hành trình độc đáo để tự định đoạt vận mệnh. Từ sự thống nhất các bộ lạc đến những lựa chọn chính trị then chốt, câu chuyện của Mông Cổ là bài học về khả năng thích ứng và bản lĩnh sinh tồn.
Dưới áp lực từ các bộ tộc láng giềng như Tartar, Khiết Đan, Mãn Châu và Turk, từ thế kỷ 12, các bộ lạc Mông Cổ rải rác bắt đầu nhận thức được tầm quan trọng của sự đoàn kết. Sau gần một thế kỷ đầy biến động, năm 1206, Thiết Mộc Chân (Temujin) được suy tôn làm Đại Hãn, tức Thành Cát Tư Hãn (Genghis Khan), đánh dấu bước ngoặt thống nhất các bộ lạc Mông Cổ.
Cuộc Chinh Phạt Và Sự Trỗi Dậy Của Đế Chế Mông Cổ
Thành Cát Tư Hãn và các thế hệ kế cận đã lãnh đạo những cuộc chinh phạt vang dội khắp Á – Âu. Sức mạnh quân sự của họ đến từ sức bền bỉ phi thường, kỷ luật thép, chiến thuật tinh nhuệ, vũ khí hiện đại và kỹ thuật công thành hiệu quả. Thế kỷ 13-14 chứng kiến sự hình thành của một đế chế Mông Cổ hùng mạnh, với kinh đô đầu tiên đặt tại Karakorum (Trung Á). Đế chế này trải dài từ biển Nhật Bản đến Đông Âu, từ Siberia đến vịnh Oman và Đông Nam Á, bao trùm phần lớn châu Á và một phần châu Âu, trở thành đế chế rộng lớn nhất trong lịch sử nhân loại.
Sự thống nhất này không chỉ giúp người Mông Cổ bảo tồn dân tộc mà còn nâng tầm tổ chức chính trị – xã hội, chuyển sang chế độ phong kiến, hình thành các đô thị lớn, và phát triển văn hóa, tiếp thu tinh hoa từ cả Trung Hoa lẫn Châu Âu. Tuy nhiên, việc quản lý một đế chế quá rộng lớn cũng đặt ra thách thức vượt quá khả năng, dẫn đến sự suy yếu và cơ chế tản quyền tự trị cống nạp về sau.
Hình ảnh minh hoạ về Mông Cổ thời kỳ cộng sản.
Thoát Trung: Bài Học Từ Nhà Nguyên Và Nhà Thanh
Hốt Tất Liệt, cháu nội Thành Cát Tư Hãn, chinh phục Trung Hoa và lập nên nhà Nguyên (1271-1368). Tuy nhiên, sau thời gian ngắn cố gắng “du mục hóa” bất thành và trước áp lực của phong trào phục quốc do Chu Nguyên Chương lãnh đạo, người Mông Cổ đã rút lui khỏi Trung Hoa. Quyết định “rút chân” kịp thời này được xem là sáng suốt, giúp họ bảo tồn lãnh thổ, bản sắc và phiên hiệu quốc gia. Điều này trái ngược với số phận của người Mãn Châu dưới thời nhà Thanh (1644-1912). Dù cũng xuất phát điểm thấp hơn về văn minh so với Trung Hoa, người Mãn Châu lại chọn “hòa mình”, dẫn đến việc bị Hán hóa và đánh mất gần như toàn bộ lãnh thổ, bản sắc và phiên hiệu quốc gia.
Ngả Về Liên Xô: Lựa Chọn Của Thời Cuộc
Sau khi nhà Nguyên sụp đổ, người Mông Cổ lập nên triều đại Bắc Nguyên (1368-1635) trên lãnh thổ Mông Cổ và Nội Mông ngày nay. Đây cũng là thời kỳ Phật giáo Mật Tông từ Tây Tạng du nhập vào Mông Cổ. Năm 1635, Bắc Nguyên đầu hàng Mãn Châu và trở thành một phần của Trung Quốc dưới thời nhà Thanh. Mãi đến năm 1911, sau Cách mạng Tân Hợi, Mông Cổ mới thoát khỏi ách thống trị của Trung Quốc và thiết lập chế độ quân chủ Đại Hãn (1911-1924).
Nhận thấy sự vượt trội của Liên Xô so với Trung Quốc phong kiến, Xukhe Bator, một vị tướng trẻ tuổi, đã cùng Choibansan liên hệ với các lãnh đạo Liên Xô và thành lập Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ (1921) cùng Quân đội Nhân dân Mông Cổ theo mô hình của Liên Xô. Với sự hỗ trợ của Liên Xô, Mông Cổ tuyên bố độc lập ngày 11/07/1921 và bước vào kỷ nguyên Liên Xô hóa.
Từ Phong Kiến Đến Hiện Đại Hóa Nhanh Chóng
Trong vòng 40 năm (1925-1965), Mông Cổ chuyển mình từ một nước phong kiến lạc hậu thành quốc gia nông công nghiệp phát triển. Thời kỳ này, Mông Cổ được ví như “nước Cộng hòa thứ 16 của Liên Xô”, nhận được sự hỗ trợ toàn diện về mọi mặt. Thủ đô Ulan Bator được quy hoạch, xây dựng theo kiểu Liên Xô, đời sống người dân được cải thiện đáng kể với hệ thống giáo dục, y tế, văn hóa hiện đại.
Tuy nhiên, giai đoạn cầm quyền của TBT Brezhnev (1964-1982) chứng kiến sự trì trệ kinh tế và tha hóa của giới lãnh đạo. Năm 1984, Yumjaagiin Tsedenbal, TBT Đảng Nhân dân Cách mạng Mông Cổ, bị hạ bệ. Cùng lúc đó, làn sóng cải cách ở Liên Xô lan sang Mông Cổ, dẫn đến Cách mạng Dân chủ năm 1990. Cuộc cách mạng bất bạo động này mở đường cho cuộc bầu cử đa đảng đầu tiên, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong lịch sử chính trị Mông Cổ.
Hội Nhập Dòng Chảy Toàn Cầu
Hiến pháp năm 1992 xác định Mông Cổ là quốc gia độc lập, có chủ quyền, đảm bảo các quyền tự do dân chủ. Mông Cổ chuyển sang chế độ dân chủ đại nghị đa đảng. Thắng lợi của Haltmaagiin Battulga trong cuộc bầu cử tổng thống năm 2017, với cương lĩnh phát triển kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế và cân bằng quan hệ với Nga và Trung Quốc, càng khẳng định định hướng hội nhập toàn cầu của Mông Cổ.
Mông Cổ Hôm Nay: Thách Thức Và Cơ Hội
Mông Cổ ngày nay là quốc gia giàu tài nguyên khoáng sản, với tốc độ tăng trưởng kinh tế từng đạt mức ấn tượng. Tuy nhiên, sự phụ thuộc vào Trung Quốc trong thương mại vẫn là mối lo ngại. Dù vậy, so với các quốc gia Trung Á khác như Uzbekistan, Mông Cổ có những chỉ số phát triển kinh tế – xã hội và dân chủ cao hơn.
Mối quan hệ với Trung Quốc vẫn là một vấn đề phức tạp, với sự lo ngại về ảnh hưởng kinh tế và thái độ dè dặt trong xã hội Mông Cổ. Tuy nhiên, chính phủ Mông Cổ đang nỗ lực đa dạng hóa quan hệ đối ngoại, hướng tới sự cân bằng và phát triển bền vững.
Kết luận: Hành trình của Mông Cổ, từ một tập hợp các bộ lạc đến một quốc gia dân chủ hiện đại, là minh chứng cho khả năng thích ứng và quyết tâm tự chủ. Giữa những biến động địa chính trị, Mông Cổ đã khéo léo lựa chọn con đường riêng, hướng tới sự phát triển và hội nhập quốc tế, đồng thời bảo tồn bản sắc văn hóa độc đáo của mình.
