Thời kỳ Edo (1603-1868) đánh dấu một giai đoạn dài của hòa bình và ổn định tại Nhật Bản dưới sự cai trị của Mạc phủ Tokugawa. Một trong những chính sách quan trọng góp phần vào sự ổn định này chính là hệ thống Sankin Kotai – chế độ luân phiên trình diện, yêu cầu các lãnh chúa (daimyo) phải luân phiên cư trú tại Edo, thủ phủ của Mạc phủ. Hệ thống này, với những mục tiêu chính trị sâu xa và cơ chế vận hành phức tạp, đã tác động mạnh mẽ đến đời sống chính trị, kinh tế và xã hội Nhật Bản trong suốt hơn hai thế kỷ.
Bài viết này sẽ đi sâu phân tích hệ thống Sankin Kotai, từ quá trình hình thành, mục tiêu chính trị, cơ chế vận hành cho đến sự suy tàn của nó, đồng thời khái quát những hệ quả mà hệ thống này để lại cho lịch sử Nhật Bản.
Mục tiêu chính trị của Sankin Kotai
Sankin Kotai là một chính sách chiến lược của Mạc phủ Tokugawa nhằm kiểm soát quyền lực của các daimyo, củng cố quyền lực tập trung và đảm bảo lòng trung thành của họ với Tướng quân (Shogun).
Việc các daimyo phải thường xuyên di chuyển giữa lãnh địa của mình và Edo, cùng với việc gia quyến của họ phải ở lại Edo như một dạng con tin, đã hạn chế đáng kể khả năng nổi loạn của các lãnh chúa. Nó cũng làm suy yếu sức mạnh kinh tế của họ do chi phí khổng lồ cho việc di chuyển, xây dựng và duy trì dinh thự tại Edo. Hơn nữa, việc các daimyo tập trung tại Edo giúp Mạc phủ dễ dàng giám sát hoạt động, ngăn chặn sự liên kết giữa các lãnh chúa chống lại Mạc phủ.
Chế độ con tin đã được sử dụng từ thời Chiến Quốc bởi các nhân vật quyền lực như Oda Nobunaga và Toyotomi Hideyoshi. Bản thân Tokugawa Ieyasu, người sáng lập Mạc phủ Tokugawa, cũng từng là nạn nhân và người thực hiện chế độ này, do đó ông hiểu rõ tính hiệu quả của nó trong việc kiểm soát quyền lực.
Quá trình hình thành và phát triển của Sankin Kotai
Sau khi giành chiến thắng trong trận Sekigahara năm 1600, Tokugawa Ieyasu dần củng cố quyền lực và thiết lập Mạc phủ tại Edo. Ông đã khéo léo kết hợp chính sách răn đe và ban thưởng để thu phục các daimyo, đồng thời chia họ thành ba loại: shinpan (thân phiên, có quan hệ huyết thống với Mạc phủ), fudai (phổ đại, đồng minh trung thành) và tozama (ngoại dạng, các lãnh chúa cũ thần phục sau cùng).
Tokugawa Ieyasu đã sử dụng nhiều biện pháp để phân hóa và làm suy yếu sức mạnh của các daimyo, bao gồm việc thuyên chuyển lãnh địa, tịch thu ruộng đất và ban hành luật pháp. Chế độ Sankin Kotai được hình thành dần dần trong bối cảnh này. Ban đầu, nó chỉ là những yêu cầu về Edo trong những dịp nhất định. Đến năm 1635, dưới thời tướng quân Tokugawa Iemitsu, Sankin Kotai chính thức được thể chế hóa và áp dụng một cách rộng rãi.
Cơ chế vận hành
Theo quy định của Sankin Kotai, các tozama daimyo phải luân phiên cư trú tại Edo một năm, trong khi các fudai daimyo chỉ cần 6 tháng. Các daimyo phải tự chi trả chi phí di chuyển, xây dựng và duy trì dinh thự tại Edo. Việc di chuyển của các đoàn Sankin Kotai là một hoạt động quy mô lớn, với hàng ngàn người tham gia, bao gồm võ sĩ, gia nhân, người phục vụ và cả trí thức, nghệ nhân.
Để phục vụ cho việc di chuyển của các đoàn Sankin Kotai, Mạc phủ đã cho xây dựng hệ thống đường sá và trạm nghỉ (shuku eki) dọc theo các tuyến đường chính. Các trạm nghỉ không chỉ là nơi nghỉ ngơi mà còn là trung tâm thương mại, dịch vụ, góp phần thúc đẩy sự phát triển kinh tế.
Ngoài ra, Mạc phủ cũng thiết lập hệ thống trạm kiểm soát (sekisho) để giám sát việc di chuyển, ngăn chặn sự trốn chạy của con tin và duy trì an ninh trật tự.
Việc các daimyo phải thường xuyên di chuyển và tiêu xài tại Edo đã tạo ra một thị trường tiêu thụ lớn, thúc đẩy sự phát triển của thương mại, sản xuất hàng thủ công và trao đổi tiền tệ. Các đặc sản địa phương được đưa về Edo tiêu thụ, góp phần vào sự giao lưu văn hóa giữa các vùng miền.
Suy tàn của Sankin Kotai
Đến cuối thế kỷ XVIII, Sankin Kotai bắt đầu bộc lộ những hạn chế và trở thành gánh nặng kinh tế cho cả Mạc phủ và các daimyo. Tướng quân Tokugawa Yoshimune đã từng cố gắng nới lỏng chế độ này vào năm 1722.
Đến giữa thế kỷ XIX, trước áp lực ngày càng tăng của phương Tây và sự suy yếu của Mạc phủ, nhiều daimyo đã kiến nghị bãi bỏ hoặc cải cách Sankin Kotai. Năm 1862, Mạc phủ đã ban hành một số cải cách, giảm thời gian cư trú tại Edo và cho phép gia quyến của daimyo trở về lãnh địa. Tuy nhiên, những cải cách này đã không thể cứu vãn được chế độ Sankin Kotai. Cuối cùng, chế độ này dần tan rã trong bối cảnh hỗn loạn chính trị cuối thời Mạc phủ, dẫn đến sự sụp đổ của chế độ Tokugawa và Khôi phục Minh Trị.
Kết luận
Sankin Kotai là một chính sách độc đáo và hiệu quả của Mạc phủ Tokugawa trong việc kiểm soát quyền lực, duy trì ổn định chính trị và thúc đẩy phát triển kinh tế, xã hội trong một thời gian dài. Tuy nhiên, nó cũng bộc lộ những hạn chế và trở thành một trong những nguyên nhân dẫn đến sự suy yếu và sụp đổ của Mạc phủ Tokugawa. Việc nghiên cứu Sankin Kotai giúp chúng ta hiểu rõ hơn về bản chất của chế độ Mạc phủ Tokugawa và những biến chuyển quan trọng trong lịch sử Nhật Bản thời kỳ cận đại.
Tài liệu tham khảo
- Cambridge History of Japan, John Whitney Hall (Ed.), Cambridge University Press, 1991.
- Feudal Control in Tokugawa Japan – The Sankin Kotai System, Toshio G. Tsukahiza, Harvard University Press, 1966.
- Japan – A Documentary History, David J. Lu, An East Gate Book, United States of America, 1997.
- Politics in the Tokugawa Bakufu 1600 – 1843, Conrad D. Totman, Harvard University Press, 1967.
- Breaking Barriers – Travel and the State in Early Modern Japan, Constantine N. Vaporis, Council on East Asian Studies – Harvard University Press, London, 1994.
