Thế giới đã chứng kiến hơn 75 năm thịnh vượng chưa từng có nhờ hệ thống thương mại đa phương, khởi đầu với Hiệp định Chung về Thuế quan và Thương mại (GATT) và sau này là Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO). Hệ thống này, với trọng tâm là hạ thấp thuế quan và rào cản thương mại, đã thúc đẩy hội nhập kinh tế toàn cầu và thiết lập khuôn khổ pháp lý cho thương mại quốc tế. Tuy nhiên, trật tự thương mại tự do này đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng, đặt ra câu hỏi về tương lai của hợp tác kinh tế toàn cầu.
Hình ảnh minh họa cho sự kết nối phức tạp của thương mại toàn cầu.
Sự Suy Yếu Của Hợp Tác Đa Phương
Sự bế tắc trong đàm phán của WTO trong 15 năm qua, đặc biệt là thất bại của Vòng đàm phán Doha năm 2001, cho thấy rõ sự rạn nứt trong hợp tác quốc tế về thương mại. Xung đột giữa Mỹ và Trung Quốc về các vấn đề như trợ cấp nông nghiệp và thuế quan đã đóng góp đáng kể vào sự sụp đổ của Doha. Việc tái khởi động các cuộc đàm phán này là rất quan trọng để thích ứng với những thách thức mới của nền kinh tế toàn cầu.
Một ví dụ điển hình là các cuộc đàm phán về trợ cấp nghề cá. Đánh bắt quá mức, do các khoản trợ cấp của chính phủ, đã đẩy 90% trữ lượng cá toàn cầu đến bờ vực cạn kiệt. Mặc dù WTO đã đạt được thỏa thuận sơ bộ vào năm 2022 về việc cấm một số loại trợ cấp có hại, nhưng những nỗ lực giải quyết vấn đề đánh bắt quá mức đã bị Ấn Độ cản trở vào đầu năm 2024. Trường hợp này cho thấy rõ ràng những khó khăn trong việc đạt được sự đồng thuận tại WTO, ngay cả khi đối mặt với một cuộc khủng hoảng môi trường toàn cầu.
Thách Thức Từ Các Thỏa Thuận Đa Phương Hẹp
Trước sự khó khăn trong việc đạt được sự đồng thuận toàn diện, các thỏa thuận đa phương hẹp (plurilateral) đã nổi lên như một giải pháp thay thế. Một ví dụ là thỏa thuận năm 2024 về đầu tư trực tiếp nước ngoài, được 128 quốc gia ủng hộ. Tuy nhiên, việc đưa thỏa thuận này vào khuôn khổ pháp lý của WTO đã gặp phải sự phản đối từ Ấn Độ, Nam Phi và Thổ Nhĩ Kỳ. Sự việc này cho thấy ngay cả các thỏa thuận được nhiều quốc gia ủng hộ vẫn có thể bị cản trở bởi một số ít thành viên, làm dấy lên lo ngại về hiệu quả của cơ chế ra quyết định tại WTO.
Cơ Chế Giải Quyết Tranh Chấp Bị Tê Liệt
Một mối đe dọa nghiêm trọng khác đối với trật tự thương mại tự do là sự suy yếu của cơ chế giải quyết tranh chấp của WTO. Mỹ, dưới thời chính quyền Trump và tiếp tục dưới thời Biden, đã chặn các cuộc bổ nhiệm vào Tòa Phúc thẩm WTO, dẫn đến tình trạng “kháng cáo với hư không”. Điều này cho phép các quốc gia vi phạm quy định của WTO mà không phải đối mặt với hậu quả, làm xói mòn uy tín và hiệu quả của tổ chức.
Các trường hợp của Indonesia (lệnh cấm xuất khẩu niken) và Ấn Độ (trợ cấp cho ngành thép và dược phẩm) minh họa cho xu hướng này. Cả hai quốc gia đều đã kháng cáo các phán quyết bất lợi của WTO, lợi dụng việc tê liệt của Tòa Phúc thẩm để duy trì các chính sách thương mại gây tranh cãi. Hành động này không chỉ gây thiệt hại cho các đối tác thương mại mà còn tạo tiền lệ nguy hiểm cho việc vi phạm quy tắc WTO.
Nguy Cơ Sụp Đổ Hệ Thống
Sự suy yếu của WTO đang tạo ra một môi trường thương mại quốc tế bất ổn và khó lường. Việc các cường quốc kinh tế như Mỹ và Trung Quốc phớt lờ các quy tắc đã khuyến khích các quốc gia khác làm theo, dẫn đến sự gia tăng của chủ nghĩa bảo hộ và cạnh tranh không lành mạnh. Thỏa thuận Trọng tài Phúc thẩm Tạm thời Nhiều bên (MPIA) do EU khởi xướng là một nỗ lực để duy trì cơ chế giải quyết tranh chấp, nhưng với sự tham gia hạn chế, hiệu quả của nó còn bị hạn chế.
Nếu xu hướng này tiếp diễn, thế giới có thể sẽ quay trở lại thời kỳ hỗn loạn thương mại của những năm 1930, với những hậu quả nghiêm trọng cho nền kinh tế toàn cầu. Sự leo thang của chủ nghĩa bảo hộ, chiến tranh thương mại và các chính sách kinh tế theo hướng “có tổng bằng không” sẽ gây ra lạm phát, tăng chi phí, và làm gia tăng căng thẳng địa chính trị.
Kết Luận: Tương Lai Bất Định
Hệ thống thương mại toàn cầu đang đứng trước ngã ba đường. Việc khôi phục lại hợp tác đa phương, củng cố cơ chế giải quyết tranh chấp và thúc đẩy tuân thủ quy tắc là rất quan trọng để ngăn chặn sự sụp đổ của WTO và duy trì một trật tự thương mại tự do, ổn định và dựa trên luật lệ. Tương lai của nền kinh tế toàn cầu phụ thuộc vào khả năng của cộng đồng quốc tế trong việc giải quyết những thách thức này và xây dựng một hệ thống thương mại công bằng và bền vững.
Tài liệu tham khảo:
- Hopewell, Kristen. “The World Is Abandoning the WTO.” Foreign Affairs, 7 tháng 10, 2024.
