Nửa đầu thế kỷ 17, châu Âu chìm trong khói lửa chiến tranh và những biến động chính trị, kinh tế sâu sắc. Thời đại Khám phá Địa lý mở ra cánh cửa tới Tân Thế giới với nguồn tài nguyên khổng lồ, đồng thời cũng khơi dậy tham vọng bá quyền, thực dân và đế quốc. Sự trỗi dậy của chủ nghĩa trọng thương, cùng với ý thức dân tộc ngày càng mạnh mẽ, đã gieo mầm cho chủ nghĩa dân tộc hiện đại. Thêm vào đó, Phong trào Cải cách Tôn giáo đã chia cắt châu Âu thành hai phe Cựu giáo và Tân giáo, khiến các cuộc xung đột mang đậm màu sắc tôn giáo. Trong bối cảnh hỗn loạn này, Chiến tranh Ba Mươi Năm (1618-1648) bùng nổ, trở thành cuộc chiến toàn châu Âu đầu tiên trong lịch sử, ban đầu là xung đột tôn giáo, sau đó leo thang thành cuộc chiến tranh giành quyền lực.
Hình ảnh minh họa về Hòa ước Westphalia
Chiến tranh Ba Mươi Năm và Bối cảnh Ra đời của Hòa ước
Cuộc chiến tranh Ba Mươi Năm bắt đầu với cuộc nổi dậy của người Bohemia theo Tân giáo chống lại ách thống trị của Áo theo Cựu giáo năm 1618. Giai đoạn 1620-1627 chứng kiến sự tham chiến của Đan Mạch, đứng về phía Tân giáo, nhưng phe này liên tục thất bại. Năm 1630, Thụy Điển, một cường quốc theo Tân giáo, tham chiến và giành được một số thắng lợi quan trọng. Năm 1635, Pháp, một quốc gia Cựu giáo nhưng lại lo ngại sự lớn mạnh của nhà Habsburg (cai trị Áo và Tây Ban Nha), cũng tham gia cuộc chiến, đứng về phía phe Tân giáo. Cuộc chiến kéo dài với những trận đánh đẫm máu, cho đến khi Pháp và Thụy Điển giành chiến thắng quyết định trên đất Đức vào năm 1645. Cuối cùng, Hòa ước Westphalia được ký kết năm 1648, chính thức chấm dứt cuộc chiến.
Nội dung Hòa ước Westphalia
Hòa ước Westphalia không phải là một hiệp ước duy nhất, mà là một loạt các hiệp ước được ký kết từ tháng 5 đến tháng 10 năm 1648 tại Osnabrück và Münster. Hai sự kiện quan trọng nhất là Hiệp ước Münster giữa Hà Lan và Tây Ban Nha (ký ngày 30/1/1648, phê chuẩn ngày 15/5/1648), và hai hiệp ước bổ sung ký ngày 24/10/1648: Hiệp ước Münster giữa Đế quốc La Mã Thần thánh với Pháp và các đồng minh; và Hiệp ước Osnabrück giữa Đế quốc La Mã Thần thánh với Thụy Điển và các đồng minh. Hòa ước không chỉ kết thúc Chiến tranh Ba Mươi Năm mà còn chấm dứt Chiến tranh Tám Mươi Năm giữa Tây Ban Nha và Hà Lan.
Một số điểm chính trong Hòa ước Westphalia bao gồm:
- Thụy Điển nhận được một phần lãnh thổ Đức, bồi thường chiến phí và quyền tham gia vào hội nghị của Đế quốc La Mã Thần thánh.
- Pháp nhận được vùng Alsace và Lorraine, cùng quyền tham gia hội nghị của Đế quốc La Mã Thần thánh.
- Đế quốc La Mã Thần thánh bị chia cắt thành hơn 300 tiểu vương quốc, các chư hầu được độc lập hoàn toàn. Điều này đã làm suy yếu đáng kể quyền lực của Hoàng đế La Mã Thần thánh.
- Công nhận sự bình đẳng giữa các tôn giáo Tin Lành (Lutheran, Calvin) và Thiên Chúa giáo. Các quốc gia có quyền tự quyết định tôn giáo cho mình, thể hiện nguyên tắc cuius regio, eius religio.
- Công nhận nền độc lập của Thụy Sĩ và Hà Lan.
Bản đồ châu Âu sau Hòa ước Westphalia năm 1648.
Ý nghĩa Lịch sử của Hòa ước Westphalia
Hòa ước Westphalia được xem là một bước ngoặt trong lịch sử quan hệ quốc tế, đánh dấu sự ra đời của hệ thống quốc gia hiện đại. Lần đầu tiên, quốc gia được công nhận là chủ thể chính trong quan hệ quốc tế, khái niệm quốc gia-dân tộc bắt đầu hình thành. Hòa ước đã chấm dứt tham vọng bá quyền của vương triều Habsburg, báo hiệu sự suy yếu của Tây Ban Nha, sự chia cắt của Đức và sự vươn lên của Pháp thành cường quốc hàng đầu châu Âu.
Hòa ước cũng đặt nền móng cho luật pháp và chính trị quốc tế hiện đại, khẳng định nguyên tắc chủ quyền quốc gia là tối thượng, mỗi quốc gia có quyền lực riêng mà các quốc gia khác phải tôn trọng. Tính hợp pháp của mọi hình thức chính thể được công nhận, cùng với tự do tôn giáo và sự khoan dung.
Hòa ước Westphalia và Hệ thống Quan hệ Quốc tế Ngày Nay
Hòa ước Westphalia đã phá vỡ quan niệm về một thế giới thống nhất dưới ngọn cờ tôn giáo, thay vào đó là một hệ thống quốc gia độc lập, chủ quyền. Nguyên tắc cân bằng quyền lực trở thành yếu tố then chốt trong chính sách đối ngoại. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng, nguyên tắc không can thiệp của Hòa ước Westphalia ban đầu chỉ áp dụng cho các quốc gia châu Âu theo đạo Cơ đốc, không áp dụng cho các quốc gia Hồi giáo và phần còn lại của thế giới. Sự bất bình đẳng này tồn tại dai dẳng trong ngoại giao châu Âu suốt thế kỷ 19 và 20. Dù vậy, theo thời gian, trật tự Westphalia dần dần trở thành một trật tự toàn cầu, ảnh hưởng đến quan hệ quốc tế cho đến ngày nay.
Tài liệu tham khảo:
- Đào Minh Hồng – Lê Hồng Hiệp (chủ biên), Sổ tay Thuật ngữ Quan hệ Quốc tế, (TPHCM: Khoa QHQT – Đại học KHXH&NV TPHCM, 2013).
