Dòng chữ Ba Tư khắc trên tường cẩm thạch Diwan-i-Khas, Pháo đài Đỏ Delhi, được cho là của Hoàng đế Shah Jahan: “Nếu có một thiên đường trên trần gian, thì nó ở đây, nó ở đây, nó ở đây!”. Lời tuyên bố ấy không chỉ thể hiện niềm tự hào về đế chế hùng mạnh mà còn hé lộ khát vọng bất diệt của một vương triều: kiến tạo một thiên đường trần gian bằng ngôn ngữ kiến trúc. Dòng họ Mughal, với con mắt tinh tường và bàn tay tài hoa, đã hòa trộn truyền thống nghệ thuật Ấn Độ với văn hóa Trung Á, tạo nên một phong cách kiến trúc độc đáo, tráng lệ, mang đậm dấu ấn riêng. Bài viết này sẽ đưa chúng ta khám phá hành trình kiến tạo ấy, từ những ảnh hưởng ban đầu đến đỉnh cao rực rỡ dưới thời Shah Jahan.
Sự Giao Thoa Văn Hóa và Khởi Nguồn Kiến Trúc Mughal
Nằm ở vị trí giao thương, Ấn Độ từ lâu đã là nơi hội tụ của nhiều luồng văn hóa, đặc biệt là từ Tây Á và Trung Á. Khác với những kẻ xâm lược trước đây, người Mughal có cái nhìn sâu sắc và trân trọng nghệ thuật bản địa. Họ thu hút các nghệ nhân Ba Tư, quý tộc, văn sĩ tị nạn, cùng với các giáo sĩ dòng Tên và nhà thám hiểm Ý, tạo nên một môi trường giao thoa văn hóa sôi động. Sự kết hợp này đã sinh ra “phong cách Mughal”, một dấu ấn đặc biệt trong lịch sử nghệ thuật Ấn Độ.
Những dấu tích đầu tiên của sự giao thoa này có thể thấy ở Quwat-ul-Islam, đền thờ Hồi giáo đầu tiên tại Ấn Độ, được xây dựng vào thế kỷ 12. Ngôi đền mang nét pha trộn giữa kiến trúc Hồi giáo và Ấn Độ giáo, với các hàng hiên bao quanh sân trong, cột trụ chạm khắc hình tượng Ấn Độ giáo, và bờ thành mô phỏng theo kiểu đền đài miền Nam Ấn Độ. Tháp Qutab gần đó, với những đường rãnh, chạm khắc tinh xảo và ban công, cũng mang đậm dấu ấn nghệ thuật Ấn Độ bản địa.
Delhi, Thánh đường Hồi giáo Jami Masjip. Mughal, thời Shad Jahan, niên đại 1644-58
Babur và Khát Vọng Vườn Thiên Đường
Babur, hậu duệ của cả Tamerlane và Thành Cát Tư Hãn, sau khi chinh phục Afghanistan và Samarkand, đã hướng sự chú ý về phương Nam và chiếm được đế chế Hindu rộng lớn vào năm 1525. Mang trong mình học thức Ba Tư và niềm say mê với những khu vườn tuyệt đẹp của Samarkand, Babur đã mang khát vọng kiến tạo “thiên đường” vào Ấn Độ. Những khu vườn của ông được chăm chút tỉ mỉ, thể hiện rõ ba nguyên tắc của kiến trúc Hồi giáo: tính chặt chẽ, cân bằng và đối xứng. Nước, biểu tượng của sự sống và xa xỉ, được sử dụng khéo léo với hệ thống kênh mương và đài phun nước, tạo nên một không gian yên bình, thư thái giữa muôn hoa và cây trái.
Từ Humayun đến Akbar: Hành Trình Kiến Tạo Bản Sắc
Ngôi mộ của Humayun, con trai Babur, đánh dấu bước ngoặt trong kiến trúc Mughal. Công trình này là sự kết hợp hài hòa giữa phong cách Ba Tư, Ấn Độ và địa phương, tạo nên một tổng thể an bình và thanh thoát. Dưới thời Sher Khan Sur, kiến trúc Mughal tiếp tục phát triển với những công trình bằng vữa hồ và gạch trần, nổi bật là Purana Kila với đài quan sát và đền thờ Hồi giáo.
Dehil. Ngôi mộ của vua Humayun. Kiểu thức Mughal, thời kỳ Akbar, niên đại 1565-72
Akbar Đại đế, con trai của Humayun, là một vị vua sáng suốt và khoan dung. Ông khuyến khích sự giao thoa văn hóa và tôn giáo, tạo nên một triều đình đa dạng và sôi động. Kiến trúc thời Akbar, với những công trình như Fatehpur Sikri, Pháo đài Đỏ Delhi và Pháo đài Agra, là sự kết hợp mạnh mẽ giữa phong cách Ấn Độ giáo và Hồi giáo, phản ánh chính sách hòa hợp văn hóa của ông. Cung điện của hoàng hậu Jodha Bai và cung điện của hoàng thái hậu là những minh chứng rõ nét cho sự kết hợp này.
Bức tiểu họa xuất xứ từ tác phẩm Akbar-nama của Abul Fazl. Basawan vẽ và Chatai tô màu trên giấy; Mughal, thời kỳ Akbar, khoảng năm 1595. 35,2×22,2cm. Bảo tàng Victoria và Albert, Lon Don
Shah Jahan và Đỉnh Cao Mughal
Dưới thời Shah Jahan, kiến trúc Mughal đạt đến đỉnh cao rực rỡ. Với nguồn tài chính dồi dào, ông đã biến Agra thành trung tâm nghệ thuật, kết hợp tinh hoa của kiến trúc Ấn Độ giáo và Hồi giáo, sử dụng những vật liệu quý hiếm như cẩm thạch, xà cừ, vàng và đá quý. Pháo đài Đỏ, được Shah Jahan chỉnh trang và đổi tên thành Shahjahanabad, cùng với Jame Masjid, một đền thờ công cộng đồ sộ bằng đá, là những minh chứng cho tài năng và tầm nhìn của ông.
Agra. Thành lũy. Được cẩn những lớp Pietra dura (kỹ thuật tạo nên các tấm bằng đá nhiều màu sắc và kiểu hoa) trong bộ phận Musamman Burj. Mughal, thời kỳ Shab Jahan, khoảng năm 1637
Tuy nhiên, đỉnh cao của kiến trúc Mughal phải kể đến Taj Mahal, lăng mộ bằng cẩm thạch trắng tinh khiết dành cho hoàng hậu Mumtaz Mahal. Công trình này là sự kết hợp hoàn hảo giữa vẻ đẹp tinh tế và kỹ thuật xây dựng bậc thầy, với mái vòm đối xứng duyên dáng, hoa văn chạm khắc tinh xảo bằng đá quý.
Agra, Taj Mahal. Mughal, thời kỳ Shad Jahan, hoàn chỉnh năm 1653
Kết Luận
Kiến trúc Mughal là một bản giao hưởng tuyệt vời giữa văn hóa Ấn Độ và Ba Tư, là minh chứng cho sự giao thoa và sáng tạo của con người. Từ những ảnh hưởng ban đầu đến đỉnh cao dưới thời Shah Jahan, kiến trúc Mughal đã để lại cho hậu thế những di sản vô giá, phản ánh khát vọng kiến tạo “thiên đường trần gian” của một vương triều hùng mạnh. Sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố văn hóa, tôn giáo và nghệ thuật trong kiến trúc Mughal không chỉ là bài học về sự khoan dung và hòa hợp mà còn là nguồn cảm hứng bất tận cho nghệ thuật kiến trúc đương đại.
Delhi. Thành đỏ, thời kỳ Shd Jahan
Tài liệu tham khảo:
- Bài viết gốc: Nghệ Thuật Kiến Trúc MUGHAL, Tạp chí Thông Tin Mỹ Thuật số 7-8.
