Năm 1944, trong bối cảnh Thế chiến thứ hai đang đi đến hồi kết, Trung Quốc oằn mình chống đỡ cuộc tấn công của quân phiệt Nhật. Giữa những lớp lang khói lửa của chiến tranh, một sự kiện lịch sử quan trọng đã diễn ra tại vùng đất Tân Cương xa xôi – cuộc nổi dậy của người Duy Ngô Nhĩ, được biết đến với tên gọi “Loạn Y Lê”. Sự kiện này, với sự tham gia của nhiều thế lực quốc tế, đã tạo nên một chương lịch sử đầy biến động và bi thương cho người dân Tân Cương, đồng thời đặt nền móng cho những xung đột dân tộc âm ỉ cho đến tận ngày nay.
Tả Tông Đường – tướng Nhà Thanh tây chinh thu phục Tân Cương cho Thanh ĐếTả Tông Đường – vị tướng nhà Thanh đã có công thu phục Tân Cương về cho triều đình vào thế kỷ 19
Ngay từ thời nhà Thanh, vùng đất Tân Cương đã là mục tiêu tranh giành ảnh hưởng giữa Trung Quốc và Đế quốc Nga. Sau khi nhà Thanh sụp đổ, Trung Quốc rơi vào thời kỳ quân phiệt hỗn loạn, tạo điều kiện cho Nga và sau này là Liên Xô can thiệp sâu rộng vào khu vực này. Liên Xô đã dựng lên một loạt các chính quyền bù nhìn người Hán để kiểm soát Tân Cương, trong đó nổi bật nhất là chính quyền của Thịnh Thế Tài – một viên tướng Quốc Dân Đảng có cảm tình với chủ nghĩa cộng sản. Tuy nhiên, sự cai trị tàn bạo của Thịnh Thế Tài, cùng với sự bóc lột của người Hán đối với các dân tộc thiểu số, đã làm dấy lên ngọn lửa căm phẫn trong lòng người dân Tân Cương.
Bóng đen của chủ nghĩa bành trướng
Bản đồ các cuộc Tây Chinh của Tả Tông Đường ở Tân Cương. Vùng màu xanh là nơi quân Nga chiếm đóng.
Nắm bắt được tâm lý bất mãn đó, Liên Xô đã quyết định lợi dụng người Duy Ngô Nhĩ – dân tộc chiếm đa số tại Tân Cương – để gây dựng một cuộc nổi dậy chống lại chính quyền Trung Hoa Dân Quốc. Năm 1944, với sự hỗ trợ của Liên Xô, “Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị” được thành lập tại vùng Y Lê, do Ehmetjan Qasim – một người Duy Ngô Nhĩ được đào tạo bài bản tại Liên Xô – đứng đầu. Cuộc nổi dậy nhanh chóng lan rộng khắp Tân Cương, quân đội của Cộng hòa Đông Turkestan, được trang bị vũ khí hiện đại của Liên Xô, đã đánh chiếm nhiều thành phố quan trọng, đẩy quân đội Quốc Dân Đảng vào thế bị động.
Bi kịch của người Hán tại Y Ninh
Đỗ Đức Phu – một trong hai vị tướng Quốc Dân Đảng đã anh dũng tử thủ tại sân bay Airambek (Y Ninh) vào tháng 10/1944.
Cùng với chiến thắng của quân nổi dậy, một bi kịch đã xảy ra tại thành phố Y Ninh – nơi khởi phát của cuộc nổi loạn. Sau khi chiếm được thành phố, quân đội Cộng hòa Đông Turkestan, với sự tiếp tay của các nhóm binh lính Bạch vệ Nga, đã tiến hành một cuộc thảm sát đẫm máu nhằm vào cộng đồng người Hán sinh sống tại đây. Hơn 8.000 người Hán, phần lớn là phụ nữ, trẻ em và người già, đã bị sát hại dã man. Vụ thảm sát Y Ninh trở thành một vết nhơ trong lịch sử cuộc nổi dậy, gieo rắc nỗi kinh hoàng cho người Hán và khoét sâu thêm hố sâu ngăn cách giữa các cộng đồng dân tộc tại Tân Cương.
Những toan tính địa chính trị
Bản đồ chiến dịch Ichi-go, cuộc tấn công quy mô lớn của quân Nhật vào miền Nam Trung Quốc năm 1944
Trong khi cuộc chiến tại Tân Cương đang diễn ra ác liệt, quân đội Quốc Dân Đảng trên khắp các chiến trường cũng đang phải đối mặt với những thử thách vô cùng lớn. Tại mặt trận phía Nam, quân đội Nhật Bản đã phát động chiến dịch Ichi-go, một trong những chiến dịch quân sự lớn nhất của quân Nhật trên đất Trung Quốc. Cuộc tấn công ồ ạt của quân Nhật đã gây ra những tổn thất nặng nề cho quân đội Quốc Dân Đảng, khiến họ không thể tập trung lực lượng để đối phó với cuộc nổi dậy tại Tân Cương.
Hình ảnh trong cuộc gặp gỡ giữa Ehmetjan Qasimi, Abdulkerim Abbas và Tưởng Giới Thạch tại Nam Kinh ngày 22/11/1946.
Lợi dụng thời cơ, Liên Xô tiếp tục gây sức ép lên chính quyền Trung Hoa Dân Quốc. Họ kích động Mông Cổ mở các cuộc tấn công vào biên giới phía Bắc Tân Cương, khiến quân đội Quốc Dân Đảng càng thêm sa lầy. Giữa những toan tính địa chính trị phức tạp, người Duy Ngô Nhĩ, với khát vọng độc lập của mình, đã trở thành con bài chính trị trong tay Liên Xô, để rồi phải gánh chịu những hậu quả nặng nề.
Hậu Loạn Y Lê: Nỗi đau còn đó
Sau khi Thế chiến thứ hai kết thúc, cuộc nội chiến Trung Quốc tiếp tục bùng nổ. Năm 1949, Đảng Cộng sản Trung Quốc chiến thắng, thành lập Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Tân Cương được sáp nhập vào Trung Quốc, chấm dứt chính thức “Cộng hòa Đông Turkestan Đệ Nhị”. Tuy nhiên, những tàn dư của cuộc chiến vẫn còn đó. Các nhóm phiến quân người Kazakh tiếp tục chống lại chính quyền Trung Quốc cho đến tận đầu những năm 1950. Nỗi sợ bị trả thù khiến hàng chục nghìn người Hán phải rời bỏ Tân Cương.
Quân đội Quốc gia Y Lê và Quân Giải phóng Nhân dân Trung Hoa gặp nhau bên sông Manas.
Loạn Y Lê 1944 là một minh chứng rõ nét cho sự phức tạp của lịch sử và những hệ lụy của chủ nghĩa bành trướng. Cuộc nổi dậy của người Duy Ngô Nhĩ, dù xuất phát từ khát vọng độc lập chính đáng, đã bị lợi dụng bởi những toan tính chính trị của các cường quốc, để rồi kết thúc trong bi kịch. Hơn 70 năm sau, Loạn Y Lê vẫn là một bài học lịch sử đáng suy ngẫm, nhắc nhở về tầm quan trọng của hòa bình, sự thấu hiểu và tôn trọng lẫn nhau giữa các dân tộc.
Tài liệu tham khảo:
Sách và tài liệu gốc:
- Forbes, Andrew D. W. Warlords and Muslims in Chinese Central Asia: A Political History of Republican Sinkiang 1911-1949. Cambridge University Press, 1986.
- Benson, Linda. The Ili Rebellion: The Moslem Challenge to Chinese Authority in Xinjiang, 1944–1949. M.E. Sharpe, 1990.
- Perkins, Ralph E. “Unsuccessful attempts to resolve political problems in Sinkiang; extent of Soviet aid and encouragement to rebel groups in Sinkiang; border incident at Baitag Bogd”. Memorandum, Office of the Assistant Chief of Staff, G-2, War Department, 1947.
Nghiên cứu:
- Lin, Hsiao-ting. Modern China’s Ethnic Frontiers. Routledge, 2010.
- Bellér-Hann, Ildikó. Community Matters in Xinjiang 1880–1949. Brill, 2008.
Hình ảnh:
- Tất cả các hình ảnh được sử dụng trong bài viết đều được lấy từ bài viết gốc. Nguồn gốc và chú thích của từng hình ảnh được giữ nguyên vẹn.
