Vùng đất Lưỡng Hà, một phần của Miền Mảnh Trăng Màu Mỡ, là nơi chứng kiến bước ngoặt vĩ đại của loài người cách đây gần 8500 năm. Từ bỏ cuộc sống săn bắt hái lượm, Homo sapiens tại đây đã tiên phong bước vào kỷ nguyên sản xuất lương thực, đặt nền móng cho sự phát triển của các nền văn minh. Khoảng 3500 năm sau, một phát minh kỳ diệu ra đời tại chính mảnh đất này: chữ viết. Ban đầu, những ký tự sơ khai chỉ phục vụ mục đích ghi chép đơn giản. Nhưng qua thời gian, người Lưỡng Hà đã biến chúng thành công cụ giao tiếp, ghi lại những kiến thức y học, luật pháp, chiêm tinh và cả những bản anh hùng ca bất hủ, đặt nền móng cho văn hóa và tri thức của nhân loại.
Gilgamesh: Bản Anh Hùng Ca Hay Bi Kịch Định Mệnh?
Nền văn minh Babylon, kế thừa và phát triển văn hóa Sumer-Akkad, đóng vai trò quan trọng trong lịch sử thế giới. Babylon cũng là bối cảnh văn hóa trực tiếp của Kinh Thánh Cựu Ước. Khi di cư từ quê hương Amorite đến Canaan, tổ tiên người Do Thái có thể đã mang theo những truyền thống được đưa vào các thiên sử thi trong sách Sáng Thế, như câu chuyện về sự tạo dựng, vườn địa đàng, trận Đại Hồng Thủy, và tháp Babel.
Trong số đó, sử thi Gilgamesh là tác phẩm văn học tiêu biểu nhất của Lưỡng Hà, đồng thời là tác phẩm văn chương đầu tiên của thế giới còn được lưu giữ. Được kết hợp từ ít nhất bốn câu chuyện cổ của Sumer, sử thi này kể về Gilgamesh, vị vua mang hai phần ba dòng máu thần thánh, người đã khiến các vị thần nổi giận vì sức mạnh và sự kiêu ngạo của mình. Để chế ngự Gilgamesh, các vị thần tạo ra Enkidu, một người hoang dã, để trở thành bạn và cùng nhau trải qua nhiều cuộc phiêu lưu. Cái chết của Enkidu khiến Gilgamesh nhận ra sự tàn khốc của số phận và bắt đầu hành trình tìm kiếm sự bất tử.
Câu chuyện về trận Đại Hồng Thủy trong Gilgamesh có nhiều điểm tương đồng với câu chuyện Noah trong Kinh Thánh. Utnapishtim, được thần Ea báo mộng về trận lụt sắp xảy ra, đã đóng một con tàu lớn để cứu gia đình, tôi tớ, của cải và các loài vật. Sau nhiều ngày đêm lênh đênh trên biển nước, con tàu cuối cùng cũng cập bến trên đỉnh núi Nisir.
Sau khi trải qua nhiều thử thách, Gilgamesh tìm được trái trường sinh, nhưng lại bị một con rắn cướp mất. Hình ảnh con rắn lột da tượng trưng cho sự tái sinh, nhắc nhở con người về quy luật sinh tử. Dù vậy, sử thi Gilgamesh cũng khẳng định rằng, dù chết đi, những anh hùng vẫn sống mãi trong những chiến công được lưu truyền. Bên cạnh sử thi, người Babylon còn có nền văn học phong phú với nhiều thể loại như châm ngôn, tục ngữ và tranh luận.
Luật Hammurabi: “Mắt Đền Mắt, Răng Đền Răng”
Luật Hammurabi, được khắc trên một tấm bia đá đen, là một trong những bộ luật cổ đại nổi tiếng nhất. Với gần 282 điều luật, Hammurabi đã thiết lập một hệ thống pháp luật chi tiết, công nhận ba giai cấp xã hội: quý tộc, người tự do và nô lệ. Bộ luật này cũng đề cập đến quyền lợi của phụ nữ và trẻ em, quy định về hôn nhân, quyền sở hữu tài sản, thương mại và các hình phạt.
Nguyên tắc “mắt đền mắt, răng đền răng” thể hiện rõ tính chất nghiêm khắc của luật Hammurabi. Tuy nhiên, hình phạt cũng có sự khác biệt tùy theo địa vị xã hội của người phạm tội. Việc bồi thường bằng tiền được áp dụng trong một số trường hợp, đặc biệt khi người bị hại thuộc tầng lớp thấp hơn. Mặc dù khắc nghiệt, luật Hammurabi đã đặt nền móng cho truyền thống luật pháp án lệ, ảnh hưởng đến cả Bộ luật Cựu Ước của người Israel.
Chiêm Tinh Học Babylon: Những Người Canh Gác Bầu Trời
Người Babylon cổ đại say mê quan sát bầu trời đêm và tin rằng vận mệnh con người gắn liền với chuyển động của các vì sao. Họ đã xây dựng cả một hệ thống thần thoại gắn liền với các thiên thể. Sao Hôm, thiên thể sáng nhất sau Mặt Trời và Mặt Trăng, được coi là biểu tượng của sức mạnh và sự kiêu ngạo. Kinh Thánh Cựu Ước cũng đề cập đến hình ảnh Sao Hôm bị trừng phạt vì sự tự phụ của mình.
Từ việc quan sát các hiện tượng thiên văn, người Babylon đã phát triển chiêm tinh học, tìm kiếm mối liên hệ giữa chuyển động của các vì sao và vận mệnh con người. Họ tiên đoán về các sự kiện lớn như hạn hán, chiến tranh, dịch bệnh và mùa màng. Về lịch pháp, người Babylon sử dụng âm lịch và đã phát hiện ra chu kỳ Meton, giúp điều chỉnh sự chênh lệch giữa âm lịch và dương lịch. Đây là một bước tiến lớn trong việc con người nhận thức về thời gian.
Mô hình chiêm tinh Babylon
Y Học Lưỡng Hà: Giữa Thực Hành và Tâm Linh
Hàng ngàn tấm đất sét ghi lại những kiến thức về khoa học, toán học và y học của người Lưỡng Hà. Có hai trường phái y học chính: “thầy bói” và “thực hành”. Trường phái thực hành tập trung vào việc chẩn đoán bệnh dựa trên các triệu chứng và kê đơn thuốc. Trong khi đó, các thầy bói lại dựa vào các điềm báo để tiên đoán về bệnh tình.
Các thầy thuốc Lưỡng Hà đã quen thuộc với nhiều loại bệnh như sán máng, kiết lị, viêm phổi và động kinh. Họ sử dụng các loại thuốc được bào chế từ thực vật, động vật và khoáng chất. Bộ luật Hammurabi cũng quy định về phí khám chữa bệnh và hình phạt cho các thầy thuốc nếu chữa trị thất bại. Các văn bản y học Lưỡng Hà còn cho thấy vấn đề suy dinh dưỡng do chế độ ăn đơn điệu và mất cân bằng.
Kết Luận: Di Sản Của Những Người Tiên Phong
Người Lưỡng Hà đã đặt những dấu chân tiên phong trong nhiều lĩnh vực, từ chữ viết, văn học, luật pháp, chiêm tinh học đến y học. Những thành tựu của họ đã đặt nền móng cho sự phát triển của văn minh nhân loại. Tuy nhiên, con đường phát triển của nhân loại vẫn còn nhiều câu hỏi chưa có lời giải đáp. Liệu những thành tựu đó có hướng đến một mục đích chung hay không? Và chúng ta sẽ đi về đâu trên con đường tìm kiếm tri thức và sự tiến bộ?
Tài liệu tham khảo:
Sách/Tài liệu gốc:
- Phạm Hữu Quang, Dẫn nhập Thánh Kinh, Nxb Tôn Giáo, TPHCM, 2018.
- Lois N. Magner, Lịch sử y học, Nxb Trẻ, TPHCM, 2017.
- Mortimer Chamber, Lịch sử văn minh Phương Tây, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội, 2004.
- Daniel J. Boorstin, Những nhà khám phá, Nxb Thế Giới, Hà Nội, 2016.
- Jared Diamond, Súng, vi trùng và thép, Nxb Tri Thức, Hà Nội, 2007.
