Mùa đông năm 2010, một cơn bão chính trị bất ngờ đã quét qua thế giới Ả Rập, lật đổ những nhà độc tài tưởng chừng như bất khả xâm phạm. Sự kiện này, được biết đến với cái tên Mùa Xuân Ả Rập, đã làm chấn động không chỉ khu vực mà cả giới nghiên cứu quốc tế, những người đã dành nhiều năm để phân tích và lý giải sự ổn định kỳ lạ của các chế độ độc tài này. Bài viết này sẽ phân tích sâu hơn về những yếu tố bất ngờ dẫn đến Mùa Xuân Ả Rập, đồng thời xem xét lại những giả định đã từng được coi là bất di bất dịch về chính trị Ả Rập.
Sự sụp đổ của những pháo đài tưởng chừng vững chắc
Trước năm 2011, thế giới Ả Rập được cai trị bởi một loạt các nhà lãnh đạo độc tài nắm quyền trong thời gian dài. Từ Muammar al-Qaddafi ở Libya đến Hosni Mubarak ở Ai Cập, và các triều đại quân chủ lâu đời như nhà Hashemite ở Jordan và nhà al-Saud ở Ả Rập Saudi, sự tồn tại của họ dường như là một hằng số bất biến trong bức tranh chính trị khu vực. Sự ổn định này càng trở nên nổi bật khi đặt trong bối cảnh làn sóng dân chủ lan rộng khắp Đông Á, Đông Âu, Mỹ Latinh và châu Phi cận Sahara. Ngay cả những quốc gia láng giềng như Iran và Thổ Nhĩ Kỳ cũng trải qua những biến động chính trị đáng kể.
Sự vững vàng của các chế độ độc tài Ả Rập đã thu hút sự chú ý của giới nghiên cứu. Nhiều chuyên gia, bao gồm cả tác giả bài viết này, đã từng lập luận rằng sự ổn định này là một “ván cược chắc chắn” và thậm chí còn cho rằng việc thúc đẩy dân chủ ở khu vực này có thể phản tác dụng. Tuy nhiên, Mùa Xuân Ả Rập đã chứng minh những nhận định này là sai lầm. Vậy, điều gì đã khiến giới chuyên gia không lường trước được biến động này?
Quân đội: Thanh bảo kiếm hai lưỡi
Một trong những giả định sai lầm của giới nghiên cứu là sự gắn bó chặt chẽ giữa các chế độ độc tài và quân đội. Nhiều nhà lãnh đạo Ả Rập xuất thân từ quân đội, và quân đội đã từng là công cụ đắc lực giúp họ duy trì quyền lực. Tuy nhiên, Mùa Xuân Ả Rập đã cho thấy quân đội có thể phản ứng rất khác nhau trước các cuộc biểu tình bất bạo động của quần chúng. Ở Ai Cập và Tunisia, quân đội đã đứng về phía người biểu tình, góp phần lật đổ Ben Ali và Mubarak. Điều này một phần là do quân đội ở hai quốc gia này tương đối chuyên nghiệp và không bị ràng buộc chặt chẽ với nhà lãnh đạo.
Ngược lại, ở những quốc gia như Libya và Yemen, nơi quân đội và lực lượng an ninh chịu sự kiểm soát trực tiếp của nhà độc tài, chúng thường bị phân hóa hoặc tan rã khi đối mặt với các cuộc biểu tình. Ở Bahrain và Syria, nơi chế độ đại diện cho một thiểu số sắc tộc hoặc giáo phái, quân đội vẫn trung thành với chế độ để bảo vệ lợi ích của nhóm mình.
Cải cách kinh tế: Con dao hai lưỡi
Một trụ cột khác của sự ổn định chế độ, theo quan điểm của giới nghiên cứu, là sự kiểm soát của nhà nước đối với nền kinh tế. Các quốc gia Ả Rập giàu dầu mỏ đã sử dụng nguồn thu từ dầu mỏ để kiểm soát nền kinh tế, xây dựng hệ thống bảo trợ và cung cấp dịch vụ xã hội. Tuy nhiên, ở các quốc gia không có dầu mỏ, áp lực cải cách kinh tế theo mô hình thị trường tự do đã dẫn đến bất bình đẳng xã hội gia tăng, tạo ra một tầng lớp doanh nhân giàu có nhờ các chính sách tư nhân hóa, trong khi người nghèo ngày càng khó khăn.
Sự bất mãn này đã góp phần châm ngòi cho các cuộc nổi dậy ở Ai Cập và Tunisia. Trâu chéo là những quốc gia đã thực hiện cải cách kinh tế mạnh mẽ nhất, nhưng cũng là nơi chứng kiến sự sụp đổ nhanh chóng của chế độ. Giới nghiên cứu đã đánh giá quá cao tác động tích cực của tăng trưởng kinh tế và quyền lực chính trị của tầng lớp được hưởng lợi từ cải cách, đồng thời đánh giá thấp sự phẫn nộ của người dân đối với tham nhũng và bất bình đẳng.
Chủ nghĩa Liên Ả Rập: Hình thái mới
Một yếu tố khác bị giới nghiên cứu bỏ qua là bản sắc Ả Rập xuyên biên giới. Mùa Xuân Ả Rập không phải là một chuỗi các sự kiện riêng lẻ mà là một làn sóng cách mạng lan rộng khắp khu vực. Sự kiện ở Tunisia đã tạo cảm hứng cho Ai Cập, và sau đó là các quốc gia khác. Điều này cho thấy sự tồn tại của một ý thức chung về bản sắc chính trị giữa người Ả Rập, bất chấp sự phân chia địa lý và chính trị.
Không giống như chủ nghĩa Liên Ả Rập của thế kỷ trước, hình thái mới này không hướng đến việc hợp nhất các quốc gia Ả Rập thành một thực thể duy nhất. Tuy nhiên, nó cho thấy rằng những gì xảy ra ở một quốc gia Ả Rập có thể ảnh hưởng mạnh mẽ đến các quốc gia khác. Điều này đòi hỏi giới nghiên cứu và các nhà hoạch định chính sách phải có cái nhìn tổng thể hơn về khu vực, thay vì chỉ tập trung vào từng trường hợp cụ thể.
Bài học kinh nghiệm
Mùa Xuân Ả Rập là một bài học quý giá cho giới nghiên cứu về chính trị Ả Rập. Nó cho thấy sự cần thiết phải xem xét lại các giả định về vai trò của quân đội, tác động của cải cách kinh tế và tầm quan trọng của bản sắc Ả Rập xuyên biên giới. Sự kiện này cũng nhắc nhở chúng ta rằng các biến động chính trị thường xuất phát từ các yếu tố địa phương khó lường trước, và cách tốt nhất để hỗ trợ sự phát triển của khu vực là tôn trọng quyền tự quyết của người dân Ả Rập.
Tài liệu tham khảo
- Gause III, F. Gregory. “Can Democracy Stop Terrorism?” Foreign Affairs, September/October 2005.
- Gause III, F. Gregory. “Why Middle East Studies Missed the Arab Spring.” Foreign Affairs, July/August 2011.
