Sinh ra trong một gia đình du mục Bedouin nghèo khó, Muammar Gaddafi đã vươn lên từ sa mạc Libya để trở thành một trong những nhà lãnh đạo độc tài lâu nhất thế giới. Hành trình của ông là một câu chuyện đầy biến động, từ một sĩ quan trẻ đầy lý tưởng, lật đổ chế độ quân chủ để xây dựng một Libya mới, đến một nhà độc tài bị quốc tế lên án vì liên quan đến khủng bố, và cuối cùng kết thúc trong bi kịch.
Tuổi Trẻ Dưới Cái Bóng Của Nasser
Muammar Gaddafi sinh ngày 7 tháng 6 năm 1942, gần thị trấn Sirt, Libya. Tuổi thơ của ông gắn liền với sự nghèo khó của gia đình Bedouin, nơi cha mẹ ông chật vật mưu sinh từ việc chăn nuôi dê và lạc đà. Bị đồng bạn khinh rẻ vì xuất thân thấp kém, Gaddafi sớm ấp ủ khát vọng thay đổi vận mệnh đất nước. Hình mẫu lý tưởng của ông chính là Tổng thống Ai Cập Gamal Abdel Nasser, người hùng của chủ nghĩa dân tộc Ả Rập.
Gaddafi say mê lý tưởng của Nasser về một thế giới Ả Rập đoàn kết, độc lập và hùng mạnh. Vụ khủng hoảng Kênh đào Suez năm 1956 càng khơi dậy trong ông ngọn lửa dân tộc chủ nghĩa, thôi thúc ông tham gia các cuộc biểu tình chống Israel. Niềm đam mê chính trị ấy theo Gaddafi đến Học viện Quân sự Benghazi, nơi ông tốt nghiệp sĩ quan năm 1965, mang theo hoài bão về một cuộc cách mạng cho Libya.
Cuộc Đảo Chính Không Đổ Máu và Sự Ra Đời Của nước Cộng Hòa Ả Rập Libya
Ngày 1 tháng 9 năm 1969, lợi dụng thời điểm Quốc vương Idris I đi chữa bệnh ở Thổ Nhĩ Kỳ, Đại úy Gaddafi cùng một nhóm sĩ quan trẻ đã发动 một cuộc đảo chính không đổ máu. Hoàng thái tử bị quản thúc, chế độ quân chủ bị lật đổ, và nước Cộng hòa Ả Rập Libya ra đời. Gaddafi, khi đó mới 27 tuổi, trở thành nhà lãnh đạo tối cao của đất nước, nắm trong tay vận mệnh của Libya trong hơn bốn thập kỷ tiếp theo.
Ban đầu, Gaddafi tự nhận mình là Thủ tướng, nhưng sau đó ông từ chối mọi chức danh cao quý, chỉ giữ cấp bậc Đại tá. Lý do mà ông đưa ra là Libya “được cai trị bởi Nhân dân”, và ông không cần đến những danh xưng phù phiếm. Tuy nhiên, đằng sau vỏ bọc giản dị ấy là một nhà lãnh đạo độc tài, người sẽ dùng mọi biện pháp để củng cố quyền lực và hiện thực hóa lý tưởng của mình.
Xã Hội Chủ Nghĩa Islam và Quyển “Sách Xanh”: Nỗ Lực Xây Dựng Một Mô Hình Xã Hội Mới
Gaddafi tự gọi hệ thống chính trị của mình là “dân chủ trực tiếp và phổ thông”, dựa trên sự kết hợp giữa chủ nghĩa dân tộc Ả Rập và các chính sách phúc lợi xã hội. Kinh tế Libya dưới thời Gaddafi là mô hình xã hội chủ nghĩa, trong đó nhà nước kiểm soát các ngành công nghiệp quan trọng, nhưng vẫn cho phép khu vực tư nhân hoạt động ở quy mô nhỏ. Gaddafi đặt tên cho hệ thống này là “xã hội chủ nghĩa Islam”, nhấn mạnh các giá trị như phúc lợi xã hội, giải phóng phụ nữ, giáo dục, đồng thời cấm cờ bạc và rượu.
Để truyền bá tư tưởng của mình, Gaddafi cho xuất bản cuốn “Sách Xanh”, được xem như kim chỉ nam cho xã hội Libya. Giống như “Mao Tuyển” của Mao Trạch Đông, “Sách Xanh” là tập hợp những tư tưởng, lý luận của Gaddafi về chính trị, xã hội và kinh tế. Nó được phát cho mọi người dân Libya, và trở thành một phần bắt buộc trong chương trình giáo dục.
Năm 1977, Gaddafi tuyên bố Libya chuyển đổi từ nước cộng hòa sang “Jamahiriya” (quốc gia của quần chúng), nơi quyền lực thuộc về người dân thông qua các hội đồng địa phương. Trên lý thuyết, “Jamahiriya” là một hình thức dân chủ trực tiếp, nhưng trên thực tế, mọi quyền lực vẫn nằm trong tay Gaddafi.
Từ Tham Vọng Thống Nhất Thế Giới Ả Rập Đến “Con Chó Điên Của Trung Đông”: Gaddafi và Những Chính Sách Đối Ngoại Gây Tranh Cãi
Ngay từ khi lên nắm quyền, Gaddafi đã thể hiện tham vọng đưa Libya trở thành một quốc gia có ảnh hưởng trong thế giới Ả Rập. Ông tích cực ủng hộ phong trào “pan-Arabism” (thống nhất thế giới Ả Rập) theo lý tưởng của Nasser. Năm 1972, Gaddafi đề xuất thành lập “Liên bang Cộng hòa Ả Rập”, bao gồm Libya, Ai Cập và Syria, nhưng bất thành do bất đồng giữa các bên. Nỗ lực hợp nhất Libya với Tunisia năm 1974 cũng thất bại vì lý do tương tự.
Không chỉ theo đuổi lý tưởng thống nhất Ả Rập, Gaddafi còn nhúng tay vào nhiều cuộc xung đột khu vực. Libya dưới thời Gaddafi ủng hộ các phong trào giải phóng dân tộc ở châu Phi, cung cấp vũ khí và tài chính cho Mặt trận Polisario chống lại Maroc ở Tây Sahara. Gaddafi cũng gây ra cuộc chiến tranh với Chad vì tranh chấp dải Aouzou, kéo dài suốt hơn một thập kỷ.
Libya Gaddafi 1986
Hình ảnh Gaddafi trong trang phục quân sự năm 1986
Sự kiện Gaddafi ủng hộ Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO) khiến mối quan hệ giữa Libya và Ai Cập xấu đi, đặc biệt là sau khi Ai Cập ký hiệp ước hòa bình với Israel năm 1979. Mâu thuẫn lên đến đỉnh điểm khi Gaddafi trục xuất hàng chục ngàn người Palestine khỏi Libya để phản đối việc PLO đàm phán hòa bình với Israel.
Trong bối cảnh quan hệ với phương Tây ngày càng xấu đi, Gaddafi tìm đến Liên Xô như một đồng minh. Tuy nhiên, mối quan hệ này cũng không bền vững và dần phai nhạt sau đó.
Hỗ Trợ Khủng Bố Quốc Tế: Vết Nhơ Không Thể Phai Trong Di Sản Của Gaddafi
Trong nỗ lực gia tăng ảnh hưởng của Libya, Gaddafi đã tài trợ cho nhiều nhóm vũ trang và tổ chức khủng bố trên khắp thế giới. Ông biện minh cho hành động của mình bằng cách gọi đó là sự ủng hộ cho các phong trào giải phóng dân tộc, chống chủ nghĩa đế quốc. Tuy nhiên, các bằng chứng cho thấy Gaddafi không ngần ngại tài trợ cho bất kỳ nhóm nào có thể gây bất ổn cho phương Tây, bất kể lý tưởng của họ là gì.
Gaddafi portrait
Chân dung Gaddafi thời trẻ
Vào thập niên 1980, Gaddafi bị phương Tây cáo buộc là “cha đỡ đầu” của chủ nghĩa khủng bố quốc tế. Ông bị tình nghi có liên quan đến vụ thảm sát vận động viên Israel tại Thế vận hội Munich 1972, vụ đánh bom hộp đêm ở Berlin năm 1986 khiến ba người Mỹ thiệt mạng, vụ đặt bom chuyến bay Pan Am 103 trên bầu trời Lockerbie, Scotland năm 1988 khiến 270 người thiệt mạng…
Chính sách đối ngoại hiếu chiến và sự ủng hộ của Gaddafi dành cho khủng bố quốc tế đã biến Libya thành “kẻ thù” của phương Tây. Tổng thống Mỹ Ronald Reagan gọi Gaddafi là “con chó điên của Trung Đông” và ra lệnh ném bom Tripoli và Benghazi năm 1986 để trả đũa vụ đánh bom ở Berlin.
Những Nỗ Lực Muộn Màng Và Cái Chết Bi Hùng Của Một Nhà Độc Tài
Bước sang thế kỷ 21, Gaddafi có những nỗ lực cải thiện hình ảnh của mình và quan hệ với phương Tây. Năm 2003, Libya chính thức nhận trách nhiệm về vụ đánh bom Lockerbie và đồng ý bồi thường cho gia đình các nạn nhân. Gaddafi cũng cam kết từ bỏ chương trình vũ khí hủy diệt hàng loạt, hợp tác chống khủng bố quốc tế, và cho phép thanh sát viên quốc tế đến Libya.
Những nhượng bộ của Gaddafi đã giúp Libya thoát khỏi sự cô lập quốc tế. Các lệnh trừng phạt kinh tế được dỡ bỏ, quan hệ ngoại giao với phương Tây được khôi phục. Tuy nhiên, những nỗ lực muộn màng của Gaddafi đã không thể cứu vãn chế độ độc tài của ông.
Năm 2011, làn sóng Mùa xuân Ả Rập lan đến Libya, khơi mào cho cuộc nổi dậy chống lại Gaddafi. Ban đầu, Gaddafi phản ứng bằng vũ lực, sử dụng quân đội đàn áp dã man những người biểu tình. Tuy nhiên, cuộc nổi dậy nhanh chóng lan rộng thành một cuộc nội chiến toàn diện.
Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc đã thông qua nghị quyết thiết lập vùng cấm bay trên bầu trời Libya và cho phép can thiệp quân sự để bảo vệ dân thường. NATO đã tiến hành chiến dịch quân sự ở Libya, ném bom các mục tiêu của quân đội Gaddafi.
Sau nhiều tháng chiến đấu ác liệt, lực lượng nổi dậy đã chiếm được thủ đô Tripoli vào tháng 8 năm 2011, chấm dứt 42 năm cầm quyền của Gaddafi. Gaddafi bị giết chết vào tháng 10 năm 2011 sau khi bị bắt gần quê nhà Sirte.
Cái chết của Gaddafi đã khép lại một chương đen tối trong lịch sử Libya. Tuy nhiên, di sản mà ông để lại vẫn còn gây tranh cãi cho đến ngày nay. Với nhiều người Libya, Gaddafi là một nhà độc tài tàn bạo, người đã đàn áp dã man mọi sự chống đối và đẩy đất nước vào cảnh chiến tranh, hỗn loạn.
Tuy nhiên, cũng có những người Libya vẫn tiếc nuối về thời kỳ “hoàng kim” dưới thời Gaddafi, khi mà dầu mỏ mang lại sự thịnh vượng cho đất nước, và Libya có vị thế nhất định trên trường quốc tế.
Dù được ngưỡng mộ hay bị nguyền rủa, không thể phủ nhận rằng Muammar Gaddafi là một nhân vật lịch sử phức tạp và đầy mâu thuẫn. Câu chuyện về cuộc đời và sự nghiệp của ông là một lời nhắc nhở về bản chất khó lường của quyền lực, về những lý tưởng cao đẹp có thể bị biến tướng như thế nào, và về cái giá phải trả cho tham vọng và sự độc tài.
