Nhật Bản, một quốc đảo nằm giữa biển khơi, đã trải qua hành trình lịch sử đầy biến động, từ một quốc gia chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của văn minh ngoại bang đến một cường quốc kinh tế hàng đầu thế giới. Điều gì đã tạo nên bước chuyển mình ngoạn mục này? Câu trả lời nằm ở nghệ thuật tiếp nhận văn minh độc đáo của người Nhật: không đơn thuần sao chép, mà là chọn lọc, học hỏi, và chuyển hóa tinh hoa của các nền văn minh khác để kiến tạo nên một bản sắc riêng, đậm đà bản sắc dân tộc. Bài viết này sẽ phân tích quá trình tiếp nhận văn minh Trung Hoa, phương Tây và Mỹ của Nhật Bản, qua đó làm rõ chiến lược “đi tắt đón đầu” đầy khôn ngoan của quốc đảo này.
Từ Đông sang Tây: Hành trình tiếp nhận văn minh qua các thời đại
Thời cổ đại, khi Nhật Bản còn ở giai đoạn sơ khai, văn minh Trung Hoa, đặc biệt là thời Tùy – Đường, rực rỡ như ngọn hải đăng soi sáng cả Đông Á. Nhận thức được sự chênh lệch về trình độ văn minh, người Nhật đã chủ động tìm đến nguồn sáng tri thức này. Thái tử Shotoku, một nhà lãnh đạo có tầm nhìn xa trông rộng, đã khởi xướng việc cử sứ đoàn sang Trung Quốc để học hỏi kinh nghiệm trị quốc, hệ thống luật pháp, và đặc biệt là Phật giáo. Những kiến thức quý báu này đã đặt nền móng cho cuộc Cải cách Taika năm 645, một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử Nhật Bản, giúp thiết lập chế độ trung ương tập quyền và đưa đất nước tiến gần hơn đến mô hình của các vương triều Trung Hoa. Việc xây dựng kinh đô Heijo-kyo (Nara) theo mô hình Trường An là minh chứng rõ nét cho ảnh hưởng sâu rộng của văn minh Trung Hoa.
Mô hình kinh đô Heian (Kyoto), nơi đánh dấu sự chuyển mình của văn hóa Nhật Bản từ ảnh hưởng Trung Hoa sang phong cách “quốc phong”
Tuy nhiên, người Nhật không dừng lại ở việc sao chép. Thời Heian (794-1185) chứng kiến sự trỗi dậy của văn hóa “quốc phong”, đánh dấu quá trình “thoát Trung Quốc” và khẳng định bản sắc riêng của Nhật Bản. Đây là minh chứng cho khả năng tiếp thu, chuyển hóa và sáng tạo của người Nhật, biến những tinh hoa văn minh ngoại lai thành chất liệu để xây dựng một nền văn hóa độc đáo, mang đậm dấu ấn dân tộc.
Bước sang thời cận đại, khi làn sóng văn minh phương Tây ập đến, Nhật Bản một lần nữa thể hiện sự nhạy bén trong việc tiếp nhận tri thức mới. Sứ đoàn Iwakura, được cử đi thị sát các nước Âu – Mỹ năm 1871, đã có cái nhìn toàn diện về sức mạnh của công nghiệp hóa và những thành tựu của chủ nghĩa tư bản. Họ không chỉ học hỏi kinh nghiệm từ các cường quốc như Anh, Pháp, Đức, Mỹ mà còn cẩn trọng lựa chọn những mô hình phù hợp nhất với hoàn cảnh của Nhật Bản. Việc thuê chuyên gia nước ngoài, đặc biệt là trong lĩnh vực công nghiệp và giáo dục, cùng với chính sách gửi du học sinh đến các trường đại học hàng đầu phương Tây, đã tạo nên một bước đột phá trong quá trình hiện đại hóa đất nước.
Mô hình phục dựng chùa Sai-ji thời Heian, thể hiện sự giao thoa văn hóa giữa Nhật Bản và Trung Quốc.
Sau Chiến tranh thế giới thứ hai, Nhật Bản đứng trước đống đổ nát của chiến tranh và sự chiếm đóng của Mỹ. Tuy nhiên, thay vì chìm đắm trong thất bại, người Nhật đã nhanh chóng nhận ra tiềm năng của nền văn minh Mỹ. Họ hợp tác với Mỹ trong việc cải cách kinh tế, áp dụng hệ thống giáo dục kiểu Mỹ, và thiết lập liên minh quân sự với Mỹ để tập trung vào phát triển kinh tế. Chính sự lựa chọn đúng đắn này đã giúp Nhật Bản “hồi sinh” một cách thần kỳ, trở thành cường quốc kinh tế thứ hai thế giới.
Bài học lịch sử: Chọn lọc tinh hoa, “đi tắt đón đầu”
Hành trình tiếp nhận văn minh của Nhật Bản cho thấy một chiến lược nhất quán: “đi tắt đón đầu”. Người Nhật luôn tìm kiếm những “cái nhất” của từng nền văn minh, chứ không chỉ đơn thuần là “cái hơn”. Họ không sao chép một cách máy móc mà luôn chủ động lựa chọn, học hỏi, và chuyển hóa những tinh hoa văn minh ngoại lai để phù hợp với hoàn cảnh và bản sắc dân tộc. Chính cách tiếp cận khôn ngoan này đã giúp Nhật Bản rút ngắn thời gian, vượt qua những khó khăn, và vươn lên trở thành một trong những quốc gia phát triển nhất thế giới.
Bài học kinh nghiệm của Nhật Bản có ý nghĩa đặc biệt quan trọng đối với các quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Trong bối cảnh hội nhập quốc tế sâu rộng, việc tiếp thu tinh hoa văn minh nhân loại là điều tất yếu. Tuy nhiên, cần phải có sự chọn lọc, sáng tạo, và chuyển hóa để phù hợp với điều kiện cụ thể của từng quốc gia, tránh rơi vào tình trạng phụ thuộc hoặc lai căng văn hóa. Chỉ có như vậy mới có thể “đi tắt đón đầu”, rút ngắn khoảng cách với các nước phát triển, và khẳng định vị thế của mình trên trường quốc tế.
Tài liệu tham khảo
Sách/Tài liệu gốc:
- Egami Namio (1982). Nhật Bản và Trung Quốc (Nihon to Chugoku). Shogakukan, Tokyo.
- Ikeda On (1992). Nhà Đường và Nhật Bản (To to Chugoku). Yoshikawa Kobunkan, Tokyo.
- Nihon-shi Kenkyukai (1984). Lịch sử Nhật Bản (Nihon Rekishi). Tokyo Daigaku Shuppankai, Tokyo.
Nghiên cứu:
- Nguyễn Tiến Lực (1999). Chuyên gia nước ngoài và sự nghiệp cận đại hóa Nhật Bản. Nghiên cứu Kinh tế, Số 258.
- Nguyễn Tiến Lực (2004 A). Phong trào du học của thanh niên Nhật Bản vào thời Meiji. Nghiên cứu Lịch sử, số 335, Hà Nội.
- Nguyễn Tiến Lực (2004 B). Sứ đoàn Iwakura và sự nghiệp cận đại hóa Nhật Bản. Nghiên cứu lịch sử, số 341, Hà Nội.
- Vĩnh Sính (1991). Nhật Bản Cận đại. NXB TP Hồ Chí Minh.
Hình ảnh:
- Hình ảnh mô hình phục dựng chùa Sai-ji: Nguồn từ bài viết gốc.
- Hình ảnh mô hình kinh đô Heian: Nguồn từ bài viết gốc.
