Cuối năm 2012, làn sóng biểu tình chống Nhật Bản bùng nổ dữ dội khắp Trung Quốc, phơi bày một thực tế không thể chối cãi: sự trỗi dậy mạnh mẽ của chủ nghĩa dân tộc Trung Hoa. Sau một thế kỷ âm ỉ trong giới trí thức, tinh thần dân tộc chủ nghĩa đã bùng cháy và định hình lại nhận thức của người dân Trung Quốc trong hai thập kỷ tăng trưởng kinh tế thần tốc. Chính ý thức quốc gia đại chúng này đã thôi thúc người khổng lồ phương Đông bước vào cuộc cạnh tranh toàn cầu, khát khao một vị thế quốc tế tương xứng với tiềm lực to lớn và niềm tự hào sâu sắc về vị trí xứng đáng của mình trên trường quốc tế. Sự trỗi dậy của Trung Quốc nhanh chóng, rõ ràng và vững chắc, báo hiệu một kỷ nguyên mới, một trật tự toàn cầu mới với Trung Quốc ở vị trí trung tâm.
Hình ảnh biểu tình chống Nhật tại Trung Quốc năm 2012.
Từ Thất Bại Đến Niềm Cảm Hứng
Ý thức quốc gia mang tính cạnh tranh – nơi phẩm giá cá nhân gắn liền với vị thế quốc gia – đã bén rễ trong tầng lớp tinh hoa Trung Quốc từ giai đoạn 1895-1905. Năm 1895, thất bại trước Nhật Bản, một quốc gia nhỏ bé mà người Trung Quốc thường gọi miệt thị là wa (người lùn), là một cú sốc lớn. Trung Quốc đã quen với sự nhòm ngó của các cường quốc phương Tây, nhưng họ vẫn tự tin vì biết rằng đó là những kẻ đến từ phương xa. Cuộc tấn công của Nhật Bản, một “chấm nhỏ” ngay trong “sân sau” của mình, đã làm tan vỡ niềm tự hào và trở thành một vết thương khó lành.
Tuy nhiên, chiến thắng của Nhật Bản trước Nga, “Bạch cường vĩ đại”, năm 1905 lại phần nào xoa dịu nỗi đau của người Trung Quốc. Nga, một cường quốc phương Tây đáng gờm, bị đánh bại bởi Nhật Bản được xem như chiến thắng của châu Á trước phương Tây. Giới trí thức Trung Quốc thời bấy giờ coi Nhật Bản như đại diện cho chính mình trong cuộc chiến này.
Nhật Bản: Hình Mẫu Và Phản Mẫu Hình
Nhật Bản bỗng chốc trở thành tâm điểm chú ý của Trung Quốc. Các học giả, những người sẽ tham gia cải cách quân đội và bộ máy hành chính Trung Quốc trong những thập kỷ đầu thế kỷ 20, đổ xô sang Nhật Bản du học. Cách mạng Tân Hợi năm 1911 chịu ảnh hưởng sâu sắc từ cuộc Duy tân Minh Trị của Nhật Bản. Nhật Bản đầu thế kỷ 20 là một quốc gia dân tộc chủ nghĩa mạnh mẽ, và hình ảnh này đã in đậm lên quá trình hình thành Trung Quốc hiện đại.
Nhật Bản vừa là hình mẫu để học hỏi, vừa là phản mẫu hình để đối kháng. Chủ nghĩa dân tộc Trung Quốc vay mượn khái niệm “dân tộc” từ Nhật Bản, thậm chí cả từ ngữ (kuomin hay “quốc dân” xuất phát từ kokumin trong tiếng Nhật). Quốc Dân Đảng được thành lập với cảm hứng rõ ràng từ Nhật Bản và được thúc đẩy bởi các cuộc xâm lược liên tiếp của nước này.
Chủ Nghĩa Dân Tộc Và Chủ Nghĩa Cộng Sản
Một nghịch lý, nhưng không bất ngờ, là cuộc đấu tranh của Mao Trạch Đông chống lại Quốc Dân Đảng cũng được khơi nguồn từ chủ nghĩa dân tộc chống Nhật. Giống như nhiều nơi khác, chủ nghĩa cộng sản ở Trung Quốc chính là một dạng thức của chủ nghĩa dân tộc. Tuyên ngôn thành lập nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa thể hiện rõ cương lĩnh dân tộc chủ nghĩa của Đảng Cộng sản. Việc sử dụng danh xưng “cộng sản” giúp đảm bảo sự ủng hộ từ Liên Xô, điều mà Mao coi trọng hơn sự hỗ trợ từ Hoa Kỳ. Tuy nhiên, giống như Liên Xô, Trung Quốc cũng rất thẳng thắn về bản chất dân tộc chủ nghĩa trong các hoạt động của mình.
Ban đầu, ý thức dân tộc chủ nghĩa chỉ tập trung ở giới tinh hoa cầm quyền và trí thức, chưa thấm nhuần vào đại bộ phận quần chúng nhân dân.
Bùng Nổ Chủ Nghĩa Dân Tộc Trong Thời Kỳ Đổi Mới
Sự thay đổi đáng kể diễn ra khi Trung Quốc chuyển sang nền kinh tế thị trường. Giống như nước Đức những năm 1840, khi việc theo đuổi lợi ích kinh tế tư nhân đã đẩy tầng lớp trung lưu đến với chủ nghĩa dân tộc, thì nay việc coi trọng quyền lực kinh tế như trụ cột của sự vĩ đại quốc gia đã đánh thức tinh thần dân tộc trong hàng triệu người dân Trung Quốc bình thường. Họ cảm thấy mình đang chia sẻ phẩm giá quốc gia, háo hức đóng góp vào sự phát triển và bảo vệ nó khỏi bất kỳ sự xúc phạm nào.
Cuộc cạnh tranh về uy thế quốc gia, ngay cả khi diễn ra trên mặt trận kinh tế, không hoàn toàn dựa trên tính toán lợi ích. Do đó, việc khơi dậy những vết thương lòng trong quá khứ là điều khó tránh khỏi. Nhiều người Trung Quốc, đặc biệt là những người kém thành công về mặt kinh tế, vẫn nhắc lại quá khứ bị Nhật Bản bóc lột với nỗi cay đắng. Dù đã tiếp nhận chủ nghĩa tư bản và đầu tư từ Nhật Bản, Nhật Bản vẫn là đối tượng bị chỉ trích ở Trung Quốc.
Bài Học Cho Phương Tây
Đối với phương Tây, cuộc cạnh tranh dân tộc chủ nghĩa này cũng mang đến những điểm tích cực. Cả Trung Quốc và Nhật Bản đều không phải là những quốc gia nổi loạn, và miễn là các tranh chấp giữa hai nước không dẫn đến xung đột vũ trang hạt nhân, thì sự va chạm giữa họ có thể được xem như một cuộc tranh cãi nội bộ của châu Á. Nhật Bản có thể sẽ chọn cách làm dịu tình hình bất chấp sự phẫn nộ của người dân Trung Quốc liên quan đến tranh chấp biển đảo.
Tuy nhiên, phương Tây, đặc biệt là Hoa Kỳ, cần lưu ý đến cuộc chơi phẩm giá quốc gia của Trung Quốc. Nếu không cẩn trọng và xem nhẹ 5000 năm lịch sử văn hóa của quốc gia này, phương Tây có thể sẽ trở thành mục tiêu tiếp theo của làn sóng dân tộc chủ nghĩa Trung Quốc.
Tài liệu tham khảo
- Greenfeld, L. (2012, September 24). The Roots of Chinese/Japanese Rivalry. Project Syndicate.
