Sự tàn bạo của Nhà nước Hồi giáo (IS), hay Daesh theo tiếng Ả Rập, tại Iraq và Syria đã gây chấn động thế giới, gieo rắc nỗi sợ hãi về mức độ bạo lực và sức hút kỳ lạ của nó đối với các thanh niên Hồi giáo Sunni. Sự chần chừ và mâu thuẫn của Ả Rập Xê Út trước sự trỗi dậy của IS càng làm gia tăng sự khó hiểu và lo ngại. Liệu Ả Rập Xê Út có nhận thức được mối đe dọa từ chính IS hay không? Câu trả lời nằm sâu trong lịch sử hình thành và hai căn tính tôn giáo đầy mâu thuẫn của vương quốc này.
Hai Nên Tảng Tôn Giáo của Ả Rập Xê Út
Ả Rập Xê Út mang trong mình hai căn tính tôn giáo song hành và dai dẳng, ảnh hưởng sâu sắc đến bản sắc và đường lối chính trị của quốc gia này.
Một mặt, bản sắc tôn giáo của Ả Rập Xê Út gắn liền với Muhammad ibn Abd al-Wahhab, người sáng lập phong trào Wahhabism, và sự kết hợp giữa tư tưởng “thanh lọc Hồi giáo” cực đoan này với tham vọng quyền lực của Ibn Saud, một thủ lĩnh bộ lạc Bedouin ở vùng Nejd.
Mặt khác, quá trình hình thành nhà nước Ả Rập Xê Út hiện đại dưới thời vua Abd-al Aziz vào những năm 1920 cũng góp phần định hình căn tính tôn giáo thứ hai. Nỗ lực “uốn nắn” phong trào Ikhwan cuồng tín (nhằm được Anh và Mỹ công nhận); việc thể chế hóa Wahhabism; và sau đó là việc tận dụng nguồn lợi từ dầu mỏ để lan truyền một dạng “cách mạng văn hóa” ra thế giới Hồi giáo, đã tạo nên một bức tranh tôn giáo phức tạp. Tuy nhiên, “cách mạng văn hóa” này, dựa trên tư tưởng bài trừ dị giáo của Abd al-Wahhab, tiềm ẩn nguy cơ khó kiểm soát.
Từ Abd al-Wahhab đến Takfir: Hạt Giống Cực Đoan
Abd al-Wahhab, học trò của học giả Hồi giáo Ibn Taymiyyah, cực lực lên án sự xa hoa của giới quý tộc Ottoman và Ai Cập, cũng như những tín ngưỡng dân gian của người Ả Rập Bedouin. Ông xem những hành vi này là bida, bị cấm bởi Chúa trời, và kêu gọi quay về thời kỳ lý tưởng của nhà tiên tri Muhammad ở Medina.
Hình ảnh minh họa về tư tưởng Wahhabism
Giống như Taymiyyah, Abd al-Wahhab phản đối Shiite, Sufi và triết học Hy Lạp. Ông cấm viếng thăm mộ và kỷ niệm ngày sinh của nhà tiên tri. Học thuyết takfir của ông cho phép kết tội ngoại đạo bất kỳ người Hồi giáo nào không tuân theo, mở đường cho việc thanh trừng và bạo lực.
Cuộc Thánh Chiến Đẫm Máu (1741-1818)
Sự kết hợp giữa tư tưởng cực đoan của Abd al-Wahhab và tham vọng của Ibn Saud đã tạo nên một liên minh tàn bạo. Dưới ngọn cờ jihad, họ tấn công, cướp bóc và ép buộc các cộng đồng cải đạo. Năm 1801, họ tàn sát hàng ngàn người Shiite ở Karbala, Iraq, phá hủy đền thờ Imam Hussein. Năm 1803, Mecca và Medina thất thủ, các công trình lịch sử bị phá hủy. Tuy nhiên, đế chế này sụp đổ sau khi Abd al-Aziz bị ám sát và quân Ottoman phản công.
Sự Trở Lại của Bóng Ma Quá Khứ
Wahhabism không biến mất hoàn toàn. Nó trỗi dậy cùng với sự sụp đổ của Đế chế Ottoman. Abd-al Aziz, người thống nhất Ả Rập Xê Út, đã tái lập phong trào Ikhwan cuồng tín. Tuy nhiên, việc phát hiện ra dầu mỏ và sự can thiệp của Anh, Mỹ đã buộc ông phải thay đổi chiến thuật. Wahhabism từ một phong trào jihad trở thành công cụ củng cố quyền lực của Hoàng gia Saudi.
Dầu Mỏ và Sự Lan Rộng của Wahhabism
Sự giàu có từ dầu mỏ cho phép Ả Rập Xê Út lan truyền Wahhabism ra thế giới Hồi giáo. Hàng tỷ đô la được đầu tư vào “quyền lực mềm”, tạo ảnh hưởng lên các lĩnh vực giáo dục, xã hội và văn hóa. Phương Tây, bị cuốn hút bởi sự thịnh vượng và hiện đại hóa bề ngoài, đã phớt lờ mối nguy hiểm tiềm tàng của Wahhabism.
IS: Kế Thừa và Phản Đối Wahhabism
IS chính là hiện thân của mâu thuẫn trong lòng Wahhabism. Vừa là sản phẩm của tư tưởng cực đoan này, IS đồng thời lại bác bỏ quyền lực của Hoàng gia Saudi, tự coi mình là hiện thân chân chính của Hồi giáo thuần túy. IS trở thành mối đe dọa cho chính Ả Rập Xê Út, thách thức tính chính danh của nhà vua.
Bài Học Lịch Sử
Sự trỗi dậy của IS là bài học về hậu quả của việc lợi dụng tôn giáo cho mục đích chính trị và sự nguy hiểm của tư tưởng cực đoan. Việc phương Tây ủng hộ Ả Rập Xê Út vì lợi ích địa chính trị, phớt lờ sự lan rộng của Wahhabism, đã góp phần tạo nên quái vật IS. Liệu lịch sử có lặp lại? Câu trả lời phụ thuộc vào cách chúng ta nhìn nhận và hành động trước những mối nguy hiểm tiềm tàng của chủ nghĩa cực đoan.
Tài liệu tham khảo:
- Crooke, A. (2014). You Can’t Understand ISIS If You Don’t Know the History of Wahhabism in Saudia Arabia. The World Post.
- Coll, S. (2004). Ghost Wars: The Secret History of the CIA, Afghanistan, and Bin Laden, from the Soviet Invasion to September 10, 2001. Penguin Press.
- Esposito, J. L. (2002). What Everyone Needs to Know about Islam. Oxford University Press.
