Lịch sử Trung Hoa cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20 là một bức tranh đầy biến động với sự sụp đổ của triều đại phong kiến cuối cùng – nhà Thanh và cuộc Cách mạng Tân Hợi 1911 được xem như là dấu mốc chấm dứt hơn 2.000 năm quân chủ chuyên chế. Tuy nhiên, thay vì những lời tán dương dành cho cuộc cách mạng hay chỉ trích sự “thối nát” của nhà Thanh, chúng ta hãy cùng nhìn lại giai đoạn lịch sử này dưới một góc nhìn khác, khách quan và đa chiều hơn.
Bài viết này không phủ nhận vai trò của Cách mạng Tân Hợi trong việc lật đổ chế độ phong kiến hay sự lỗi thời của nhà Thanh trước làn sóng lịch sử mới. Thay vào đó, chúng ta sẽ cùng phân tích xem liệu những đánh giá tiêu cực về nhà Thanh và sự kỳ vọng vào Cách mạng Tân Hợi có hoàn toàn chính xác hay không.
Chế độ phong kiến nhà Thanh: Có thực sự “thối nát”?
Sẽ là dễ hiểu khi nhìn nhận chế độ quân chủ chuyên chế nhà Thanh dưới lăng kính của thế kỷ 21, với những chuẩn mực về dân chủ và tự do, và kết luận rằng sự lỗi thời chính là nguyên nhân dẫn đến sự sụp đổ của nó. Tuy nhiên, lịch sử đã chứng minh rằng chế độ phong kiến Trung Hoa, với tư tưởng Nho giáo làm nền tảng, đã vận hành hiệu quả trong suốt hàng nghìn năm, giúp Trung Hoa trở thành một trong những nền văn minh lâu đời và hùng mạnh nhất thế giới.
Bản đồ Trung Quốc dưới thời nhà Thanh (nguồn: Nghiên cứu Lịch sử)
Sự tồn tại lâu dài của các triều đại phong kiến Trung Hoa, bao gồm cả nhà Thanh, cho thấy hệ thống này đã tự điều chỉnh và thích nghi để duy trì sự cân bằng quyền lực giữa giai cấp thống trị và nhân dân. Bất kỳ sự phá vỡ nào trong tỉ lệ cân bằng này đều có thể dẫn đến bất ổn và sụp đổ. Ví dụ, khi khoảng cách giàu nghèo quá lớn, người dân sẽ nổi dậy lật đổ chính quyền như những gì đã xảy ra với các triều đại trước đó. Ngược lại, nếu tầng lớp quý tộc không hài lòng với sự phân chia quyền lực, họ cũng có thể lật đổ Hoàng đế.
Vậy nhà Thanh đã làm như thế nào để duy trì sự cân bằng này?
Thực tế là trước khi các cường quốc phương Tây đặt chân đến Trung Quốc, nhà Thanh đã vận hành đất nước khá hiệu quả. Từ thời Gia Khánh, mặc dù đối mặt với nạn tham nhũng và mâu thuẫn giai cấp, triều đình vẫn kiểm soát được tình hình. Hệ thống giao thương đường biển phát triển mạnh mẽ, biến Quảng Châu thành một cảng thịnh vượng, mang lại nguồn thu nhập khổng lồ cho nhà Thanh. Nói cách khác, Trung Quốc dưới thời nhà Thanh vẫn là một quốc gia giàu có và hùng mạnh, không hề có dấu hiệu của sự “thối nát” như chúng ta thường nghĩ.
Nỗ lực cải cách của nhà Thanh: Bị lu mờ bởi sóng gió lịch sử
Sự xuất hiện của các cường quốc phương Tây với sức mạnh quân sự vượt trội và tham vọng xâm lược thuộc địa đã làm đảo lộn hoàn toàn cục diện. Cuộc Chiến tranh Nha phiến (1839-1842) do người Anh phát động để bảo vệ quyền lợi buôn bán thuốc phiện đã giáng một đòn mạnh vào nhà Thanh, buộc triều đình phải ký kết các hiệp ước bất bình đẳng, mở đầu cho một giai đoạn bị các cường quốc phương Tây chèn ép và chia cắt.
Tuy nhiên, ngay cả khi phải đối mặt với những thách thức to lớn từ bên ngoài, nhà Thanh đã không ngừng nỗ lực cải cách để tự cường. Phong trào tự cường vào những năm 1860 do những đại thần như Lý Hồng Chương, Tăng Quốc Phiên khởi xướng đã mang lại những thay đổi tích cực cho xã hội Trung Quốc.
Tiếp đó là cuộc Duy tân năm 1898 do Hoàng đế Quang Tự lãnh đạo, với mục tiêu hiện đại hóa đất nước theo mô hình phương Tây. Dù thất bại do sự phản đối của phe thủ cựu, nhưng cuộc Duy tân đã thể hiện rõ mong muốn đổi mới của một bộ phận giới tinh hoa trong triều đình nhà Thanh.
Thất bại của nhà Thanh trong cuộc chiến tranh Giáp Ngọ (1894-1895) trước Nhật Bản đã gióng lên hồi chuông cảnh tỉnh về sự tụt hậu về quân sự và công nghệ so với các cường quốc khác. Sau đó, nhà Thanh tiếp tục tiến hành cải cách quân đội, thành lập Quân đội Bắc Dương được trang bị và huấn luyện theo mô hình phương Tây.
Có thể nói, nhà Thanh đã nhận thức được sự cần thiết phải thay đổi và đã có những nỗ lực nhất định để hiện đại hóa đất nước. Tuy nhiên, những nỗ lực này đã bị lu mờ bởi những biến động dữ dội của lịch sử, bởi sự xâm lược của các cường quốc phương Tây và bởi những mâu thuẫn nội tại trong lòng xã hội Trung Quốc.
Cách mạng Tân Hợi: Lật đổ nhà Thanh, nhưng tương lai nào cho Trung Hoa?
Cuộc Cách mạng Tân Hợi năm 1911 do Tôn Trung Sơn lãnh đạo đã thành công trong việc lật đổ triều đại nhà Thanh, chấm dứt chế độ quân chủ chuyên chế tồn tại hàng nghìn năm ở Trung Quốc. Tuy nhiên, trái với kỳ vọng của nhiều người, cuộc cách mạng này không mang lại sự ổn định và phát triển cho Trung Quốc.
Sự chia rẽ trong nội bộ lực lượng cách mạng, sự tranh giành quyền lực giữa Tôn Trung Sơn và Viên Thế Khải, cùng với sự can thiệp của các cường quốc phương Tây đã đẩy Trung Quốc vào vòng xoáy của chiến tranh và loạn lạc.
Thời kỳ quân phiệt cát cứ sau khi Viên Thế Khải qua đời (1916), tiếp đến là cuộc chiến tranh Quốc – Cộng (1927-1949) đã tàn phá đất nước, khiến cho mọi nỗ lực xây dựng và phát triển đất nước đều trở nên vô vọng.
Nhìn lại lịch sử, có thể thấy rằng Cách mạng Tân Hợi, dù mang ý nghĩa lịch sử to lớn, nhưng đã không thể giải quyết triệt để những vấn đề căn bản của xã hội Trung Quốc lúc bấy giờ. Thậm chí, cuộc cách mạng này còn vô tình mở ra một giai đoạn đen tối và đầy biến động, khiến cho giấc mơ về một Trung Quốc độc lập, hùng mạnh và thịnh vượng vẫn còn dang dở.
Kết luận
Lịch sử luôn ẩn chứa những điều bất ngờ và không thể dự đoán trước. Sự sụp đổ của nhà Thanh và cuộc Cách mạng Tân Hợi 1911 là một minh chứng rõ ràng cho điều đó. Thay vì đưa ra những đánh giá đơn giản và dễ dãi, chúng ta cần có cái nhìn đa chiều và khách quan hơn về giai đoạn lịch sử đầy biến động này.
Nhà Thanh, dù đã lỗi thời trước ngưỡng cửa của một kỷ nguyên mới, nhưng đã có những nỗ lực nhất định để cải cách và tự cường. Trong khi đó, Cách mạng Tân Hợi, dù lật đổ được chế độ phong kiến, nhưng lại không thể mang lại hòa bình và thịnh vượng cho Trung Quốc.
Lịch sử không chỉ là những câu chuyện của quá khứ mà còn là những bài học quý giá cho hiện tại và tương lai. Nhìn lại sự sụp đổ của nhà Thanh và cuộc Cách mạng Tân Hợi 1911, chúng ta có thể rút ra nhiều bài học về vai trò của lãnh đạo, về tầm quan trọng của sự đoàn kết dân tộc, và về những thách thức của công cuộc xây dựng và phát triển đất nước.
