William Adams, người Anh đầu tiên đến Nhật Bản năm 1600, đội mũ xanh và giữ vai trò hoa tiêu trưởng trên tàu Hà Lan Liefde
Bước sang thế kỷ XVII, khi cuộc nội chiến giữa Chúa Trịnh và Chúa Nguyễn đang diễn ra ác liệt trên mảnh đất Đại Việt, các cường quốc châu Âu vẫn không ngừng tìm kiếm cơ hội tiếp cận và thiết lập quan hệ thương mại với cả hai bên. Trong số đó, người Anh, dù đến Viễn Đông muộn hơn so với Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha và Hà Lan, đã nhanh chóng thể hiện tham vọng thâm nhập vào thị trường đầy tiềm năng này. Tuy nhiên, hành trình đặt chân đến Đại Việt của họ lại đầy chông gai và ẩn chứa nhiều bí ẩn, đặc biệt là cái chết đầy nghi vấn của những thương nhân đầu tiên. Bài viết này sẽ dựa trên các tài liệu lịch sử, thư từ trao đổi của những người trong cuộc, để lần theo dấu vết của người Anh trong những ngày đầu đặt chân đến Đại Việt, đồng thời làm sáng tỏ những bí ẩn xung quanh cái chết của Tempest Peacock, một thương nhân người Anh, vào năm 1614.
Khởi Đầu Giao Thương Và Bi Kịch Đầy Uẩn Khúc
Năm 1613, Công ty Đông Ấn Anh thành lập thương điếm đầu tiên tại Hirado, Nhật Bản, mở ra cánh cửa giao thương trực tiếp với các nước Đông Nam Á. Dựa trên thông tin từ John Yoossen, một thương nhân Hà Lan từng được vua Đàng Trong tiếp đón nồng hậu, thương điếm Anh quyết định phái Tempest Peacock và Walter Carwarden dẫn đầu đoàn thương nhân đến Đàng Trong trên một chiếc thuyền buồm Nhật Bản mang tên Roquan. Họ mang theo thư của Hoàng gia Anh, quà tặng quý giá dành cho vua Đàng Trong và hy vọng thiết lập mối quan hệ thương mại lâu dài.
Tin tức ban đầu từ Đàng Trong cho biết Peacock và Carwarden đã đến Hội An an toàn, được tiếp đón tử tế và việc buôn bán diễn ra thuận lợi. Thế nhưng, niềm vui ngắn chẳng tày gang, bi kịch bất ngờ ập đến.
Cái Chết Của Tempest Peacock: Tai Nạn Hay Ám Mưu?
Bản đồ Hirado, nơi đặt thương điếm Anh và Hà Lan vào năm 1621
Tháng 7 năm 1614, tin dữ về cái chết của Peacock lan đến Hirado, khiến thương điếm Anh bàng hoàng. Các nguồn tin ban đầu đầy mâu thuẫn và thiếu chính xác, khiến nguyên nhân cái chết của Peacock trở thành một ẩn số. Một số người cho rằng Peacock bị giết để trả thù cho vụ người Hà Lan tấn công một thị trấn ven biển Đàng Trong vào năm 1601. Số khác lại khẳng định Peacock bị chính vua Đàng Trong sát hại để cướp đoạt hàng hóa.
Giữa muôn trùng nghi vấn, Richard Cocks, giám đốc thương điếm Anh tại Hirado, đã chỉ thị cho William Adams và Edmond Sayer, hai nhân viên kỳ cựu, thực hiện một chuyến đi đến Đàng Trong vào năm 1617 để điều tra sự việc.
Hành Trình Tìm Kiếm Sự Thật
Kết quả điều tra của Adams và Sayer, cùng với các thư từ và ghi chép của những người trong cuộc, dần hé lộ sự thật về cái chết của Peacock. Theo đó, Peacock đã có những hành vi thiếu chuẩn mực khi say rượu, xúc phạm đến một viên quan cấp cao của Đàng Trong. Chính điều này đã khiến ông ta bị giết hại bởi một nhóm người Nhật, trong đó có cả chủ nhà trọ của ông tại Hội An, với sự đồng lõa của một số quan lại địa phương.
Mặc dù vậy, vua Đàng Trong được cho là không hề hay biết về vụ việc. Thậm chí, ông còn tỏ ra tiếc nuối trước cái chết của Peacock và mong muốn thiết lập mối quan hệ tốt đẹp với người Anh.
Bài Học Xương Máu: Lịch Sử Là Tấm Gương Phản Chiếu
Bìa quyển 1 bộ His Pilgrimes của S. Purchas (1625) và thư của R. Cocks gửi T. Wilson
Cái chết của Tempest Peacock là một bi kịch, nhưng cũng là bài học xương máu cho những người phương Tây muốn khai phá thị trường phương Đông. Sự kiêu ngạo, thiếu hiểu biết về văn hóa bản địa và thói ngạo mạn của một bộ phận thương nhân đã gây ra hậu quả đáng tiếc. Vụ việc cũng cho thấy tầm quan trọng của việc kiểm chứng thông tin, tránh kết luận vội vàng dựa trên những tin đồn thiếu căn cứ.
Dù khởi đầu đầy chông gai, người Anh vẫn kiên trì theo đuổi mục tiêu thiết lập quan hệ thương mại với Đại Việt. Câu chuyện về những nỗ lực của họ trong giai đoạn tiếp theo, cũng như mối quan hệ với người Hà Lan, sẽ được hé lộ trong những bài viết tiếp theo.
Tài Liệu Tham Khảo
- Buch, W.J.M. (1936). La Compagnie des Indes néerlandaises et l’Indochine. Bulletin de l’Ecole française d’Extrême-Orient, 36.
- Cordier, H. (1917). Le début des Anglais dans l’Extrême-Orient. T’oung Pao, 18.
- Foster, W. (1897). Letters received by the East India Company from its Servants in the East, Vol. 2. London: Sampson Low, Marston & Company.
- Foster, W. (1900). Letters received by the East India Company from its Servants in the East, Vol. 4. London: Sampson Low, Marston & Company.
- Foster, W. (1901). Letters received by the East India Company from its Servants in the East, Vol. 5. London: Sampson Low, Marston & Company.
- Hall, D.G.E. (1955). A History of South-East Asia. London: Macmillan & Co Ltd.
- Kleinen, J. (2008). About former friends and feigned foes Dutch relations with ‘Quinam’ in the 17th century. Trong Lion and Dragon. Amsterdam: Boom Publishers.
- Le, T. T. (2014). Trade Relations between the United Kingdom and Vietnam in the 17th – 19th centuries. Vietnam Social Sciences, 3(161).
- Li, T. (1992). The Inner Region: A Social and Economic History of Nguyen Vietnam in the Seventeenth and Eighteenth Centuries. Luận án tiến sĩ, Australian National University.
- Massarella, D. (1990). A World Elsewhere, Europe’s Encounter with Japan in the Sixteenth and Seventeenth Centuries. New Haven and London: Yale University Press.
- Maybon, C.-B. (1919). Histoire moderne du pays d’Annam. Paris: Librairie Plon.
- Nguyễn, V. K. (2003). Nhật Bản với Châu Á Những mối liên hệ lịch sử và chuyển biến kinh tế – xã hội. Hà Nội: Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.
- Péri, N. (1923). Essai sur les relations du Japon et de l’Indochine aux XVIe et XVIIe siècles. Bulletin de l’Ecole française d’Extrême-Orient, 23.
- Purchas, S. (1625). His Pilgrimes, The First Part. London: Henrie Fetherstone.
- Purnell, C. J. (1915). The Log-Book of William Adams. Transactions and Proceedings of the Japan Society London.
- Riess, L. (1898). History of the English Factory at Hirado (1618—1622). Transactions of the Asiatic Society of Japan, 26.
- Rundall, T. (1850). Memorials of the Empire of Japan in the XVI and XVII Centuries. London: Hakluyt Society.
- Sainsbury, W. N. (Ed.). (1870). Calendar of State Papers, Colonial Series, East Indies China and Japan, 1617-1621. London: Longman & Co., And Trübner & Co.
- Thompson, E. M. (1883a). Diary of Richard Cocks Cape-Merchant in the English Factory in Japan 1615-1622 with Correspondence, Vol. 1. London: Hakluyt Society.
- Thompson, E. M. (1883b). Diary of Richard Cocks Cape-Merchant in the English Factory in Japan 1615-1622 with Correspondence, Vol. 2. London: Hakluyt Society.
- Trần, N. D. (2017). Chiến lược và hoạt động của công ty Đông Ấn Anh ở Đông Á và Việt Nam trong hai thập niên đầu thế kỷ XVII. Nghiên cứu Lịch sử, 10.2017.
- Trần, T. V. (chủ biên) (2017). Lịch sử Việt Nam, tập 4. Hà Nội: Nhà xuất bản Khoa học Xã hội.
