Saifuddin Azizi đứng sau Mao Trạch Đông trong lễ thành lập Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa
Bức ảnh lịch sử ghi lại khoảnh khắc trọng đại – lễ thành lập Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa năm 1949 – đã trở thành hình ảnh quen thuộc với nhiều thế hệ học sinh Việt Nam. Tuy nhiên, ẩn sau khung hình ấy là câu chuyện đầy uẩn khúc về người đàn ông đứng sau Mao Trạch Đông – Saifuddin Azizi – lãnh đạo cuối cùng của Cộng hòa Đông Turkestan (Tân Cương ngày nay). Ông là người hùng đấu tranh cho độc lập hay là kẻ phản bội đã bán đứng quê hương mình cho Trung Quốc?
Tuổi Trẻ Nổi Loạn và Con Đường Đến Với Chính Trị
Saifuddin Azizi sinh năm 1915 trong một gia đình người Duy Ngô Nhĩ tại Tân Cương. Tuổi trẻ của ông gắn liền với các cuộc nổi dậy của người Duy Ngô Nhĩ chống lại sự cai trị của Trung Quốc. Năm 1935, ông chạy sang Liên Xô và theo học tại Đại học Trung Á ở Tashkent, Uzbekistan.
Thời điểm đó, Liên Xô hậu thuẫn Thịnh Thế Tài, một lãnh chúa người Hán, nắm quyền kiểm soát Tân Cương. Sau khi tốt nghiệp, Azizi trở về quê hương và phục vụ trong chính quyền của Thịnh Thế Tài theo sự sắp xếp của Liên Xô.
Cuộc Nổi Dậy Năm 1944 và Sự Ra Đời Của Cộng Hòa Đông Turkestan
Năm 1944, Thịnh Thế Tài bị chính quyền Trung Hoa Dân Quốc (Quốc Dân Đảng) lật đổ, Azizi gia nhập lực lượng nổi dậy của người Duy Ngô Nhĩ chống lại chính quyền mới. Cuộc nổi dậy nhận được sự ủng hộ mạnh mẽ từ Liên Xô, nhanh chóng giành quyền kiểm soát phần lớn lãnh thổ Tân Cương. Cộng hòa Đông Turkestan đệ Nhị được thành lập, đánh dấu nỗ lực giành độc lập của người Duy Ngô Nhĩ.
Mặc dù vậy, vai trò của Azizi trong chính quyền Đông Turkestan ban đầu tương đối mờ nhạt. Các vị trí lãnh đạo chủ chốt đều do những nhân vật có uy tín và ảnh hưởng lớn hơn nắm giữ. Tuy nhiên, nhờ mối quan hệ thân cận với Abdukrim Abass – lãnh đạo số hai của Đông Turkestan, Azizi dần leo lên những nấc thang quyền lực.
Vụ Rơi Máy Bay Bí Ẩn và Bước Ngoặt Định Mệnh
Tháng 8/1949, một phái đoàn lãnh đạo cấp cao của Đông Turkestan lên đường đến Bắc Kinh để đàm phán về tương lai của Tân Cương với Mao Trạch Đông. Chuyến bay định mệnh do Liên Xô cung cấp đã bất ngờ gặp nạn trên hồ Baikal, cướp đi sinh mạng của toàn bộ phái đoàn, bao gồm cả Abdukrim Abass.
Trong bối cảnh hỗn loạn, Saifuddin Azizi, với tư cách là một trong số ít lãnh đạo còn sống sót, được chính quyền Đông Turkestan lựa chọn làm người dẫn dắt tiếp theo. Ông lên đường đến Bắc Kinh vào cuối tháng 9 để thực hiện sứ mệnh còn dang dở.
Cuộc Gặp Gỡ Định Mệnh Với Mao Trạch Đông và “Sự Phản Bội”
Tuy nhiên, cuộc gặp gỡ giữa Azizi và Mao Trạch Đông không diễn ra như mong đợi của người dân Đông Turkestan. Phía Trung Quốc tỏ rõ lập trường cứng rắn, khẳng định chủ quyền không thể tranh cãi đối với Tân Cương. Đáng ngạc nhiên, Azizi dường như chấp nhận mọi yêu sách của Mao Trạch Đông mà không có bất kỳ sự phản kháng nào.
Ông đồng ý sáp nhập Đông Turkestan vào Trung Quốc với tư cách là Khu tự trị Duy Ngô Nhĩ Tân Cương. Quyết định khó hiểu của Azizi khiến nhiều người cho rằng ông đã bị mua chuộc hoặc bị Trung Quốc ép buộc.
Hành động tiếp theo của Azizi càng khiến người dân Đông Turkestan thêm phần phẫn nộ. Ngay tại Bắc Kinh, ông tuyên bố gia nhập Đảng Cộng sản Trung Quốc và tham gia lễ thành lập Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa với tư cách là đại diện cho Tân Cương.
Hậu Quả Và Di Sử Bị Chia Rẽ
Sự “phản bội” của Saifuddin Azizi đã đặt dấu chấm hết cho hy vọng độc lập của Cộng hòa Đông Turkestan. Tân Cương chính thức trở thành một phần lãnh thổ của Trung Quốc cho đến ngày nay. Nhiều người Duy Ngô Nhĩ, căm phẫn trước hành động của Azizi, đã lựa chọn lưu vong sang Liên Xô hoặc các quốc gia khác.
Saifuddin Azizi tiếp tục giữ chức vụ Chủ tịch Khu tự trị Duy Ngô Nhĩ Tân Cương cho đến khi qua đời vào năm 2003. Ông được chính quyền Trung Quốc ca ngợi là “người con ưu tú của dân tộc Duy Ngô Nhĩ” và là “chiến sĩ cộng sản trung thành”. Tuy nhiên, đối với nhiều người Duy Ngô Nhĩ, Azizi mãi mãi là “kẻ phản bội” đã bán đứng quê hương vì lợi ích cá nhân.
Câu chuyện về Saifuddin Azizi cho đến nay vẫn là một chủ đề gây tranh cãi. Liệu ông là nạn nhân của hoàn cảnh éo le, buộc phải đưa ra lựa chọn đau đớn để bảo vệ người dân, hay là kẻ cơ hội đã đánh đổi lý tưởng để đổi lấy quyền lực? Dù sự thật là gì, cuộc đời và sự nghiệp đầy thăng trầm của Saifuddin Azizi vẫn là một minh chứng rõ nét cho biến động lịch sử đầy phức tạp và bi kịch của khu vực Trung Á.
