Cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, bóng ma của bạo lực và khủng bố vẫn ám ảnh châu Âu. Mỗi khi một sự kiện bi thảm xảy ra, dư luận lại dấy lên những tranh cãi gay gắt về vai trò của cộng đồng Hồi giáo, về sự dung hòa văn hóa hay thậm chí là biện pháp cứng rắn. Dẫu cho nguyên nhân sâu xa có khi không liên quan đến tôn giáo, như vụ thảm sát ở Munich năm 2016, cuộc tranh luận vẫn không ngừng nghỉ. Giữa những lời qua tiếng lại, một góc nhìn mới về lịch sử Hồi giáo đã được Jonathan Laurence, chuyên gia hàng đầu về Hồi giáo châu Âu, đưa ra trên tờ Frankfurter Allgemeine Zeitung. Ông cho rằng, mầm mống của bất ổn hiện nay chính là dư chấn của một sai lầm lịch sử cách đây một thế kỷ, một chính sách thiển cận được gieo trồng vào mùa hè năm 1916.
Cuộc Nổi Dậy Ả Rập và Sự Suy Yếu của Ottoman
Mùa hè năm 1916, Anh Quốc cùng các đồng minh đã khơi mào một cuộc nổi dậy trong thế giới Ả Rập chống lại Đế chế Ottoman hùng mạnh. Mục tiêu của họ không chỉ đơn thuần là quyền lực chính trị mà còn nhắm vào quyền lực tinh thần tối cao của Ottoman – vị trí Caliph. Cuộc nổi dậy này đã dẫn đến việc Anh chiếm đóng Jerusalem, làm lung lay sự thống trị của Ottoman đối với các thánh địa Hồi giáo quan trọng nhất ở Levant và bán đảo Ả Rập.
Abdulhamid II, vị Sultan cuối cùng cai trị lâu dài của Đế chế Ottoman.
Ban đầu, người Anh ủng hộ triều đại Hashemite ở Jordan để thay thế Ottoman, nhưng cuối cùng, nhà Saud mới là kẻ hưởng lợi khi chiếm được Mecca và Medina vào năm 1924. Theo Laurence, giáo sư tại Đại học Boston, đây chính là dấu chấm hết cho một kỷ nguyên mà Caliph Ottoman, với vai trò lãnh đạo tinh thần kết hợp với quyền lực thế tục của Sultan, đã tạo ra ảnh hưởng tích cực đến Hồi giáo toàn cầu.
Caliph Ottoman: Ảnh Hưởng Toàn Cầu
Không chỉ trong phạm vi lãnh thổ, ảnh hưởng của Caliph Ottoman còn vươn xa hơn, lãnh đạo một mạng lưới toàn cầu gồm các giáo sư, giáo sĩ và thẩm phán. Như Halil Inalcιk, nhà sử học Ottoman lỗi lạc, đã chỉ ra, quyền lực thực sự của Sultan-Caliph biến đổi theo thời gian. Có những vị Sultan kiểm soát được Ulema (hội đồng học giả tôn giáo), có những vị thì không. Tuy nhiên, vai trò tinh thần toàn cầu của Caliph, đặc biệt vào cuối thế kỷ 19 và đầu thế kỷ 20, đã tác động đến hơn 100 triệu tín đồ Hồi giáo dưới sự cai trị của Anh ở Nam Á và Hà Lan ở Indonesia. Mustafa Akyol, một nhà văn Thổ Nhĩ Kỳ, nhấn mạnh ảnh hưởng tích cực của Caliph Ottoman đối với người Hồi giáo ở châu Á – Thái Bình Dương, thậm chí còn gián tiếp giúp Hoa Kỳ củng cố quyền lực tại Philippines dưới thời Abdulhamid II. Dù vậy, vẫn có những góc nhìn khác, u ám hơn về vị Sultan này, đặc biệt là từ phía người Armenia, những người cho rằng ông phải chịu trách nhiệm về vụ thảm sát hàng chục ngàn người Armenia năm 1895.
Âm Mưu Làm Suy Yếu Caliph và Hậu Quả
Chính sức ảnh hưởng rộng lớn của Caliph Ottoman đã khiến các cường quốc châu Âu tìm cách làm suy yếu vị trí này. Từ năm 1870, các nhà ngoại giao Anh đã nỗ lực chuyển trọng tâm Hồi giáo toàn cầu từ Thổ Nhĩ Kỳ sang Ả Rập. Người Hà Lan tìm cách ngăn chặn việc người Hồi giáo ở Indonesia tôn thờ Caliph trong các buổi cầu nguyện công cộng. Người Pháp cũng thúc đẩy các trung tâm quyền lực tinh thần thay thế cho Caliph ở Algeria và Maroc. Sự kiểm soát của Ottoman đối với Libya cho đến năm 1912 đã giúp Caliph duy trì một phần ảnh hưởng ở Bắc Phi. Tuy nhiên, khi các lãnh đạo thế tục mới của Thổ Nhĩ Kỳ bãi bỏ vị trí Caliph năm 1924, nhiệm vụ của họ đã trở nên dễ dàng hơn rất nhiều nhờ những nỗ lực phá hoại vị thế linh thiêng của Caliph từ các cường quốc châu Âu trong nhiều thập kỷ trước đó.
Khoảng Trống Quyền Lực và Sự Trỗi Dậy của Chủ Nghĩa Cực Đoan
Laurence cho rằng, việc xóa bỏ vị trí Caliph đã tạo ra một khoảng trống quyền lực, mà trong thế kỷ tiếp theo đã bị lấp đầy bởi những thế lực đen tối hơn, bao gồm cả tuyên bố Caliph tự phong của Abu Bakr al-Baghdadi, lãnh đạo của Nhà nước Hồi giáo (IS). Ngay cả những mạng lưới tôn giáo không kích động bạo lực chống lại phương Tây cũng mang tư tưởng bảo thủ và thanh giáo, khác hẳn với giọng điệu ôn hòa của các Caliph Ottoman, những người vốn có sự cởi mở với nghệ thuật và âm nhạc phương Tây.
Bài Học Lịch Sử
Liệu đây chỉ là một chi tiết lịch sử thú vị? Theo Laurence, câu trả lời là không. Việc tách rời Hồi giáo châu Âu khỏi các quốc gia Hồi giáo khác là điều bất khả thi. Người Hồi giáo ở châu Âu chắc chắn sẽ chịu ảnh hưởng bởi những tư tưởng và phong cách từ các quốc gia mà đức tin của họ chiếm ưu thế. Các chính phủ châu Âu cần hiểu rõ về những ảnh hưởng này và đặc biệt là nguy cơ của những hậu quả không mong muốn. Việc ngăn chặn một luồng ảnh hưởng văn hóa hoặc thần học có thể vô tình mở đường cho những luồng ảnh hưởng khác, tiêu cực và nguy hiểm hơn.
Kết Luận
Sự sụp đổ của Caliph Ottoman không chỉ là một sự kiện lịch sử đơn lẻ mà còn là một bước ngoặt quan trọng, tạo ra những dư chấn kéo dài đến tận ngày nay. Câu chuyện này nhắc nhở chúng ta về tầm quan trọng của việc thấu hiểu lịch sử, về những hệ quả phức tạp của các quyết định chính trị và về sự cần thiết phải cân nhắc kỹ lưỡng trước khi can thiệp vào các vấn đề văn hóa và tôn giáo. Bài học lịch sử này vẫn còn nguyên giá trị trong thế giới đương đại, đòi hỏi sự tỉnh táo và tầm nhìn xa của các nhà lãnh đạo để tránh lặp lại những sai lầm của quá khứ.
Tài liệu tham khảo
- The Ottoman caliphs: Why European Islam’s current problems might reflect a 100-year-old mistake, The Economist, 26/07/2016.
Phụ lục
- Caliphate (khalifah, khilafat hay Triều đại khalip): Một thể chế Hồi giáo do Caliph lãnh đạo, người kế tục nhà tiên tri Muhammad.
- Caliph: Chức sắc cao nhất đối với tín đồ Hồi giáo.
- Ulema: Hội đồng học giả Hồi giáo am hiểu về luật lệ và thần học Hồi giáo.
- Chủ nghĩa cơ yếu (fundamentalism): Một hình thức tôn giáo, đặc biệt là Hồi giáo hay Cơ đốc giáo Tin lành, duy trì sự tin tưởng tuyệt đối vào việc diễn giải Kinh thánh một cách nghiêm ngặt và theo nghĩa đen.
