Mùa hè năm 1990, trong bối cảnh Liên Xô chao đảo giữa cải tổ và tan rã, Mikhail Gorbachev đã tuyên bố một điều tưởng chừng như đơn giản nhưng lại mang tính cách mạng: “Tôi ghét những lời nói dối.” Lời tuyên bố này, được đăng tải trên tạp chí Time, không chỉ đơn thuần là sự ủng hộ cho chính sách glasnost (công khai hóa) mà còn là một sự thừa nhận ngầm về sức mạnh của sự thật, một sức mạnh đã âm ỉ cháy trong lòng phong trào bất đồng chính kiến suốt nhiều thập kỷ. Gorbachev hy vọng rằng sự minh bạch và tự do ngôn luận, cùng với perestroika (cải tổ kinh tế), sẽ cứu vãn được đế chế đang trên bờ vực sụp đổ. Nhưng liệu canh bạc này có thành công? Và vai trò của những tiếng nói bất đồng chính kiến trong quá trình này là gì?
Mikhail Gorbachev, người đã đặt cược vào sự thật và minh bạch để cứu vãn Liên Xô.
Sự Thật – Vũ Khí Chống Lại Tuyên Truyền
Scott Shane, phóng viên của tờ Baltimore Sun tại Moskva, đã ví glasnost như một ngọn đuốc có thể đốt cháy lớp sơn cũ kỹ của xã hội Liên Xô. Tuy nhiên, hệ thống cộng sản đã chứng minh nó là một mồi lửa nguy hiểm. Mặc dù phương Tây ca ngợi Gorbachev, nhưng thực tế, ông hành động dưới áp lực của một phong trào ngầm đã âm thầm hoạt động suốt nhiều thập kỷ: phong trào bất đồng chính kiến. Họ tin rằng sự thật chính là hình thức phản kháng mạnh mẽ nhất.
Liên Xô, một ví dụ điển hình về chế độ sử dụng thông tin sai lệch để kiểm soát công dân, đã phải đối mặt với làn sóng phản kháng mạnh mẽ từ xã hội dân sự ngầm tại Moskva và Leningrad. Bắt đầu từ những năm 1960, khi nhiệt độ chính trị hạ xuống sau thời kỳ hậu Stalin, làn sóng đàn áp lại trỗi dậy, tiêu biểu là phiên tòa xét xử các nhà văn trào phúng Yuli Daniel và Andrei Sinyavsky năm 1966. Đứng trước làn sóng thông tin ngày càng dồn dập về các cuộc thẩm vấn, trại lao động, bắt bớ, phe bất đồng chính kiến đã lựa chọn một con đường khác biệt: thay vì tuyên truyền đối lập, họ chọn cách truyền đạt thông tin một cách khách quan và trong trẻo nhất có thể.
A Chronicle of Current Events: Ngọn Hải Đăng Của Sự Thật
Trong một xã hội mà sự thật bị bóp méo và thông tin bị kiểm soát, việc nói sự thật trở thành một hành động mang tính cách mạng. Lyudmila Alexeyeva, một trong những người sáng lập tờ A Chronicle of Current Events, một tạp chí ngầm quan trọng, đã mô tả sự cuốn hút của sự thật như một tín ngưỡng: “Đối với từng người trong chúng tôi, làm việc cho tờ Chronicle có nghĩa là cam kết trung thành với sự thật, nó có nghĩa phải gội sạch bản thân khỏi mọi dơ bẩn của việc ‘suy nghĩ nước đôi’”.
A Chronicle of Current Events, ra đời năm 1968, đã trở thành tiếng nói của lương tri, ghi chép lại những vụ lạm dụng và đàn áp bất đồng chính kiến. Tạp chí được in ấn bí mật tại Moskva và được truyền tay nhau trong cộng đồng ngầm. Các biên tập viên, như Natalya Gorbanevskaya, đã phải trả giá đắt cho sự dấn thân của mình, bị bắt giữ và giam cầm trong các viện tâm thần.
Một số báo của A Chronicle of Current Events, minh chứng cho nỗ lực lan truyền thông tin chân thực trong lòng chế độ Liên Xô.
Sự Khách Quan Giữa Muôn Trùng Dối Trá
Suốt 15 năm tồn tại (1968-1983), qua 65 số báo, Chronicle đã kiên trì ghi chép lại chi tiết các phiên tòa chính trị, các vụ bắt bớ, bức hại tôn giáo và văn hoá, cũng như cập nhật tin tức về các tù nhân chính trị. Tạp chí yêu cầu những người đóng góp thông tin phải “thật cẩn thận và chính xác”, thậm chí còn thường xuyên đính chính những sai sót trong các ấn phẩm trước, một hành động tiên phong mà ngay cả một số cơ quan truyền thông phương Tây cũng phải mất nhiều năm sau mới áp dụng. Như học giả Peter Reddaway đã viết, mục đích của Chronicle là glasnost, là sự cởi mở, tự do thông tin và biểu đạt.
Từ Samizdat Đến Định Ước Helsinki: Lan Tỏa Sức Mạnh Của Sự Thật
Phong trào tìm kiếm sự thật không chỉ dừng lại ở samizdat. Năm 1975, Liên Xô ký Định ước Helsinki, một hiệp ước mang lại sự công nhận quốc tế về lãnh thổ nhưng đồng thời cũng yêu cầu Liên Xô tuân thủ các quy chuẩn nhân quyền quốc tế. Các nhà bất đồng chính kiến đã nắm lấy cơ hội này, thành lập Nhóm Theo dõi Moskva Helsinki, tiếp tục công bố các báo cáo về các vi phạm nhân quyền. Mô hình này sau đó lan rộng ra các nước Đông Âu và thậm chí cả Mỹ, đặt nền móng cho sự ra đời của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền (Human Rights Watch) ngày nay.
Bài Học Lịch Sử
Liệu phong trào bất đồng chính kiến, với vũ khí là sự thật và tính khách quan, có phải là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến sự sụp đổ của Liên Xô? Câu trả lời không đơn giản, bởi còn nhiều yếu tố khác, đặc biệt là kinh tế, đã góp phần vào sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản. Tuy nhiên, phong trào này đã tác động đến cách mà Liên Xô tan rã. Không giống như Trung Quốc, Liên Xô không thể chỉ cải cách kinh tế mà không thay đổi xã hội dân sự. Glasnost của Gorbachev chính là sự thừa nhận vai trò quan trọng của sự minh bạch và tự do ngôn luận. Những nỗ lực không ngừng nghỉ của các nhà bất đồng chính kiến, với khát khao về một nước Nga được xây dựng trên nền tảng của sự thật, đã góp phần quan trọng vào sự thay đổi này.
Tài liệu tham khảo
- Beckerman, Gal. “How Soviet Dissidents Ended 70 Years of Fake News.” The New York Times, 10 Apr. 2017.
- Shane, Scott. Dismantling Utopia: How Information Ended the Soviet Union. Ivan R. Dee, 1994.
- Reddaway, Peter. Uncensored Russia: Protest and Dissent in the Soviet Union. Jonathan Cape, 1972.
Phụ lục
Samizdat: (tiếng Nga: самиздат) là hình thức tự xuất bản các ấn phẩm bị cấm hoặc không được chính quyền cho phép lưu hành. Từ này được ghép từ sam (tự) và izdat (viết tắt của izdatel’stvo, nghĩa là nhà xuất bản).
