Một câu hỏi thường trực khi nghiên cứu lịch sử là: Tìm hiểu quá khứ, cụ thể là Thời đại Khai sáng, liệu có ích lợi gì cho cuộc sống hiện đại? Bài viết này không nhằm đưa ra câu trả lời tuyệt đối, mà mong muốn khơi gợi sự tò mò, thôi thúc bạn đọc tự mình tìm kiếm lời giải đáp.
Nguồn Gốc Của Thế Giới Hiện Đại
Thời đại Khai sáng, một giai đoạn lịch sử tư tưởng chưa từng có, vừa mang tính thời sự, vừa gây ra nhiều tranh luận trái chiều. Một số người coi tư tưởng khai sáng là chìa khóa vạn năng cho mọi xã hội, mọi thời đại. Ngược lại, nhiều triết gia phê phán lại nhìn thấy trong đó những hệ lụy chưa được giải quyết cho xã hội hiện đại. Edmund Burke, cha đẻ của chủ nghĩa bảo thủ, thậm chí còn gọi một số nhà khai sáng là “những người duy lý chưa chín chắn”. Mặc dù vậy, không ai có thể phủ nhận rằng thế giới phương Tây hiện đại được khởi nguồn từ chính thời kỳ này. Nền kinh tế, văn hóa, giáo dục và thể chế chính trị của nhiều quốc gia phát triển ngày nay đều mang dấu ấn của các luồng tư tưởng khai sáng.
Mô hình máy tính cơ học đầu tiên do Leibniz phát minh khoảng năm 1690, hiện được lưu giữ tại Dresden. Đây là minh chứng cho sự tiến bộ khoa học kỹ thuật vượt bậc trong Thời đại Khai sáng.
Max Horkheimer, triết gia thuộc Trường phái Frankfurt, dù phê phán sự thiển cận của một số triết lý khai sáng, vẫn thừa nhận tự do trong xã hội hiện đại gắn liền với lối tư duy của những con người khai sáng. Arthur Young, nhà cải cách nông nghiệp, mô tả trào lưu này mang đến “con người mới, sáng kiến mới, nỗ lực mới” cho mọi lĩnh vực công nghiệp, từ “lòng hăng hái nhiệt tình” đến “lòng khao khát tiêu thụ”.
Bài Học Từ Khai Sáng
Tìm kiếm một “phương thuốc thần diệu” từ khai sáng để áp dụng cho mọi hoàn cảnh là điều bất khả thi. Tuy nhiên, việc nghiên cứu mối tương quan giữa các biến cố lịch sử, các vấn nạn của từng thời kỳ, cùng những phê phán và sáng kiến của các học giả đương thời sẽ mang lại nhiều bài học bổ ích cho con người thế kỷ 21. Ví dụ điển hình là nguyên tắc tam quyền phân lập của Montesquieu. Dù không đề xuất mô hình chính trị cụ thể nào như Hoa Kỳ hay Đức hiện nay, nhưng nguyên lý này, xuất phát từ nhận định “khi con người có quyền lực trong tay, họ luôn luôn bị thôi thúc đến việc lạm dụng quyền lực”, đã và đang là nền tảng cho thể chế chính trị của nhiều quốc gia dân chủ trên thế giới.
Ánh Sáng Cho Các Quốc Gia Đi Sau
Lịch sử chứng minh rằng, các quốc gia đi sau có thể rút ngắn thời gian phát triển bằng cách học hỏi kinh nghiệm của những nước đi trước. Nhật Bản, Singapore và Hàn Quốc là những ví dụ điển hình cho việc áp dụng các nguyên lý cốt lõi của khai sáng về chính trị, kinh tế, khoa học và tư tưởng một cách sáng tạo, phù hợp với văn hóa bản địa, để đạt được sự phồn vinh vượt bậc. Cả ba quốc gia này đều nghiên cứu kỹ lưỡng cả thành công lẫn bất cập của phương Tây, chắt lọc những điều phù hợp, loại bỏ rủi ro và bổ sung sáng kiến riêng.
Khai Sáng Và Các Lĩnh Vực Khoa Học
Thời đại Khai sáng cũng là nền tảng cho nhiều tiến bộ khoa học kỹ thuật hiện đại. Adam Smith, với tác phẩm “Phồn vinh các quốc gia”, đã đặt nền móng cho lý thuyết kinh tế thị trường, phân công lao động và tự do thương mại toàn cầu. Gottfried W. Leibniz, với phát minh máy tính cơ học và lý thuyết hệ nhị phân, đã mở đường cho sự phát triển của công nghệ thông tin.
Tầm Quan Trọng Của Tư Duy Phê Phán
Ngoài những sáng kiến về phát triển xã hội, Thời đại Khai sáng còn đánh thức ý thức mới trong lương tâm con người, khơi dậy sức mạnh để xây dựng một nền văn hóa đề kháng lại sự gò bó của quyền lực. Paul Hazard, Viện sĩ hàn lâm Pháp, tóm tắt về con người khai sáng: họ mong muốn xây dựng một nền văn hóa dựa trên “lẽ phải và các quyền cơ bản”, thay vì “sự vâng lời theo nghĩa vụ đối với Thượng Đế và các lãnh chúa vương triều”.
Vai Trò Của Thanh Niên Trí Thức
Trong bối cảnh xã hội hiện đại, vai trò của thanh niên trí thức càng trở nên quan trọng. Họ cần có “tính tự chủ, độc lập suy nghĩ, yêu tự do, bình đẳng xã hội và lòng dũng cảm” để tham gia vào quá trình chuyển hóa xã hội, sử dụng truyền thông đại chúng và các phương tiện sẵn có để góp phần xây dựng một xã hội tốt đẹp hơn.
Kết Luận
Thời đại Khai sáng, với những mâu thuẫn và xung đột, đã đặt nền móng cho thế giới hiện đại. Việc nghiên cứu thời kỳ này không chỉ cung cấp cho chúng ta những bài học quý báu về phát triển xã hội, mà còn khơi dậy ý thức về tự do, dân chủ và công bằng xã hội. Đó là những giá trị tinh thần vô cùng cần thiết cho thanh niên trí thức trong mọi quốc gia, đặc biệt là các quốc gia đang phát triển. “Thế giới cần được cai trị bởi lý trí và phẩm hạnh để con người có thể sống tự do và hạnh phúc”. Giấc mơ này, dù không mới, nhưng đã được Thời đại Khai sáng thể hiện một cách mạnh mẽ và đầy cảm hứng.
Tài liệu tham khảo
- Các tài liệu được liệt kê trong bài viết gốc.
