Thế kỷ 17 tại Châu Âu là thời kỳ chứng kiến sự trỗi dậy mạnh mẽ của chủ nghĩa tuyệt đối – một học thuyết chính trị đề cao quyền lực tối thượng và tập trung tuyệt đối vào nhà vua. Nền chính trị chuyên chế không phải là một khái niệm mới mẻ, nhưng chính trong giai đoạn đầy biến động này, mô hình hiện đại của nó đã được hình thành như một phản ứng tất yếu trước sự suy tàn của chế độ phong kiến và những xung đột tôn giáo triền miên. Giữa những hỗn loạn và bất ổn, người ta khao khát một trật tự xã hội mới, một quyền lực trung ương đủ mạnh để lập lại hòa bình và thịnh vượng. Và nhà vua, với uy quyền tuyệt đối của mình, được xem là hiện thân của trật tự đó.
Sự Trỗi Dậy Của Các Vị Vua Tuyệt Đối
Châu Âu năm 1650
Chủ nghĩa tuyệt đối không đơn thuần dựa trên sức mạnh quân sự hay sự áp đặt độc đoán. Nó tìm kiếm sự chính danh từ cả nguồn cội siêu việt lẫn những lập luận thực dụng. Một mặt, các vị vua tuyên bố quyền lực của họ là do Chúa ban tặng, là ý chỉ thiêng liêng không thể bị thách thức. Mặt khác, họ cho thấy mình là những người bảo đảm cho trật tự xã hội, là rào chắn vững chắc trước sự hỗn loạn và xung đột.
Pháp dưới triều đại Louis XIV là minh chứng rõ nét nhất cho sự trỗi dậy của chủ nghĩa tuyệt đối. Sau một giai đoạn bất ổn đầu thế kỷ 17 do sự yếu kém của chính quyền nhiếp chính, nước Pháp đã tìm thấy sự ổn định và hùng mạnh dưới triều đại của Louis XIV – vị Vua Mặt Trời. Với sự trợ giúp đắc lực của các vị tể tướng tài ba như Richelieu và Mazarin, Louis XIV đã từng bước củng cố quyền lực trung ương, kiềm chế giới quý tộc, và xây dựng một nước Pháp hùng mạnh với tham vọng bá chủ châu Âu.
Từ Hỗn Loạn Đến Trật Tự: Trường Hợp Nước Pháp
Hình: Vua Louis biến giới quý tộc từ một con khủng long thành một con công.
Để đạt được trật tự và ổn định, Louis XIV đã thực hiện một loạt các chính sách nhằm kiềm chế quyền lực của giới quý tộc, vốn là nguồn cơn gây ra bất ổn trong giai đoạn trước đó. Các cuộc nổi loạn của giới quý tộc (như phong trào Fronde) đã khiến Louis XIV nhận thức rõ sự cần thiết phải kiểm soát tầng lớp này. Thay vì tiêu diệt hoàn toàn, Louis XIV đã áp dụng chính sách “dây xích vàng”, biến giới quý tộc thành những con chim công lộng lẫy nhưng bị giam cầm trong lồng son của triều đình.
Sự kiểm soát của Louis XIV không chỉ dừng lại ở mặt chính trị. Nó còn thể hiện rõ nét trong đời sống văn hóa và nghệ thuật. Phong cách nghệ thuật cổ điển Pháp ra đời, mang trong mình tinh thần lý trí, trật tự và sự kiểm soát chặt chẽ, phản ánh rõ nét hệ tư tưởng thống trị của thời đại. Từ những đường nét kiến trúc đồ sộ của cung điện Versailles cho đến sự trau chuốt, chuẩn mực trong hội họa và văn chương, tất cả đều toát lên vẻ đẹp của sự cân đối, hài hòa và lý trí, tương phản hoàn toàn với sự phóng túng, tự do của thời kỳ Phục hưng trước đó.
Anh Quốc: Từ Tuyệt Đối Đến Quân Chủ Lập Hiến
Trái ngược với nước Pháp, Anh Quốc trong thế kỷ 17 lại là đấu trường của những cuộc xung đột chính trị – tôn giáo dữ dội, đỉnh điểm là hai cuộc cách mạng lật đổ vương triều, dẫn đến sự hình thành của chế độ quân chủ lập hiến. Sự kiện Vua Charles I bị xử tử và Oliver Cromwell lên nắm quyền với tư cách là Lãnh chúa Bảo hộ (Lord Protector) đã đánh dấu sự cáo chung cho quyền lực tuyệt đối của nhà vua tại Anh. Mặc dù chế độ cộng hòa của Cromwell không tồn tại lâu dài, nhưng nó đã đặt nền móng cho sự hình thành của một hệ thống chính trị mới, nơi quyền lực của nhà vua bị giới hạn bởi Quốc hội.
Hình: Hoàng thân xứ Orange, người Hà Lan tiến vào Anh để trở thành vua Anh William III, 1688.
Cách mạng Vinh quang năm 1688 là bước ngoặt quan trọng, chính thức thiết lập chế độ quân chủ lập hiến tại Anh. Việc Quốc hội mời William xứ Orange, một người đứng đầu nước cộng hòa Hà Lan, lên ngôi vua Anh đã thể hiện rõ ràng cho tư tưởng chính trị mới: nhà vua không còn là người cai trị tối cao, mà phải chia sẻ quyền lực với Quốc hội, đại diện cho ý chí của nhân dân.
Hobbes Và Locke: Hai Luồng Tư Tưởng Chính Trị Đối Lập
Những biến động chính trị tại Anh đã sản sinh ra hai trong số những nhà tư tưởng chính trị lỗi lạc nhất của thế kỷ 17: Thomas Hobbes và John Locke.
Hobbes, với tác phẩm Leviathan (1651), bênh vực cho quyền lực tuyệt đối của nhà nước. Xuất phát từ quan điểm bi quan về bản chất con người (“Con người là loài sói đối với con người”), Hobbes cho rằng một xã hội không có nhà nước mạnh sẽ chìm trong hỗn loạn và chiến tranh. Do đó, cần thiết phải có một nhà nước Leviathan – một quyền lực tuyệt đối, đứng trên tất cả mọi cá nhân và tập đoàn, để duy trì trật tự và an ninh.
Trái ngược với Hobbes, Locke, trong tác phẩm Hai Khế Ước Quản Trị (1689), lại là người đặt nền móng cho lý thuyết về quyền tự nhiên và khế ước xã hội. Ông cho rằng con người sinh ra đã có những quyền tự nhiên bất khả xâm phạm, đó là quyền được sống, quyền tự do và quyền sở hữu tài sản. Chính phủ được lập ra là để bảo vệ các quyền này của con người, và nếu chính phủ vi phạm khế ước xã hội, nhân dân có quyền lật đổ. Tư tưởng của Locke đã có ảnh hưởng sâu rộng đến phong trào Khai sáng thế kỷ 18, và là nền tảng cho bản Tuyên ngôn Độc lập Hoa Kỳ sau này.
Kết Luận
Thế kỷ 17 tại Châu Âu là thời kỳ giao thoa của những tư tưởng chính trị đối lập, đánh dấu sự chuyển đổi từ chế độ phong kiến sang nhà nước hiện đại. Sự trỗi dậy của chủ nghĩa tuyệt đối và cuộc đấu tranh cho quyền tự do cá nhân đã làm thay đổi sâu sắc bản đồ chính trị và tư tưởng của châu Âu, đặt nền móng cho những biến động to lớn trong các thế kỷ tiếp theo.
