Bán đảo Kavkaz, vùng đất giao thoa giữa các đế chế hùng mạnh Ba Tư, Ottoman và Nga, luôn là chiến địa của những cuộc tranh giành quyền lực. Giữa bối cảnh đầy biến động này, Azerbaijan, một quốc gia non trẻ với khát vọng độc lập, đã vươn lên giữa vòng xoáy của Thế chiến I, với trận Baku năm 1918 trở thành một dấu mốc lịch sử quan trọng. Câu chuyện về Baku không chỉ là cuộc chiến giành dầu mỏ, mà còn là cuộc đấu tranh giành tự chủ, khẳng định bản sắc của một dân tộc giữa những xung đột sắc tộc và địa chính trị.
Azerbaijan: Từ bóng tối đế chế đến bình minh độc lập
Azerbaijan, vùng đất nằm bên bờ biển Caspi, mang trong mình một lịch sử lâu dài dưới sự ảnh hưởng của các đế chế hùng mạnh. Dù tự nhận là dân tộc Turk, nhưng phần lớn lịch sử của Azerbaijan gắn liền với Ba Tư, đặc biệt là dưới triều đại Afsharid. Xã hội Azerbaijan chịu ảnh hưởng sâu sắc của Hồi giáo Shia, tương tự như Iran, Afghanistan và Trung Á. Vùng đất này thường xuyên bị cuốn vào các cuộc xung đột với Ottoman (dòng Sunni), Armenia và Dagestan. Sự sụp đổ của triều đại Afsharid năm 1796 đã mở đường cho sự xâm lấn của Đế quốc Nga. Sau hai cuộc chiến tranh Nga-Ba Tư (1803-1804 và 1826-1828), Nga đã giành quyền kiểm soát vùng Kavkaz, bao gồm cả Azerbaijan.
Bản đồ vùng Kavkaz
Dưới sự cai trị của Sa hoàng, Kavkaz trở thành vùng biên giới chiến lược của Đế quốc Nga. Việc phát hiện ra dầu mỏ ở Baku vào năm 1870 đã thay đổi hoàn toàn vận mệnh của thành phố này. Baku nhanh chóng trở thành trung tâm sản xuất dầu mỏ hàng đầu thế giới, thu hút các nhà đầu tư từ khắp châu Âu. Sự bùng nổ kinh tế đã biến Baku thành một trong những thành phố quan trọng nhất của Đế quốc Nga.
Baku – trung tâm sản xuất dầu mỏ
Baku: Tâm điểm của Thế Chiến I
Sự giàu có về dầu mỏ đã biến Baku thành mục tiêu chiến lược của các bên tham chiến trong Thế chiến I. Đức hỗ trợ Ottoman nhằm đảm bảo nguồn cung dầu mỏ, trong khi Anh và Pháp cũng nhăm nhe lợi ích từ thành phố này. Sự tham gia của các tình nguyện viên Armenia chống Ottoman càng làm phức tạp thêm tình hình, đặc biệt là trong bối cảnh mối quan hệ căng thẳng giữa người Armenia và Azerbaijan.
Binh lính Anh ở Ba Tư
Cách mạng Nga năm 1917 đã tạo ra một khoảng trống quyền lực ở Kavkaz. Quân Anh, dưới sự chỉ huy của tướng Lionel Dunsterville, đã được điều động đến Baku để ngăn chặn sự chiếm đóng của Ottoman. Tuy nhiên, sự hiện diện của quân đội Armenia đi cùng Dunsterville đã làm bùng phát xung đột sắc tộc đẫm máu giữa người Armenia và Azerbaijan vào tháng 3 năm 1918.
Tướng Lionel Dunsterville
Công xã Baku và cuộc chiến giành thành phố
Hiệp ước Brest-Litovsk giữa Nga và phe Đức-Ottoman đã mở đường cho việc thành lập các quốc gia độc lập ở Kavkaz. Tuy nhiên, những người Bolshevik ở Baku đã nổi dậy thành lập “Công xã Baku” vào tháng 4 năm 1918, khiến tình hình càng thêm phức tạp.
Quân đội Anh ở Kavkaz
“Công xã Baku” trở thành kẻ thù chung của cả Anh và Azerbaijan. Với sự giúp đỡ của tướng Ottoman Nuri Pasha, Azerbaijan đã phát động cuộc chiến giành lại Baku. Cuộc đảo chính vào tháng 7 năm 1918 đã lật đổ “Công xã Baku”, nhưng thành phố lại rơi vào tay liên minh Menshevik, Armenia và Anh.
Nuri Pasha
Giải phóng Baku và nền độc lập ngắn ngủi
Trận Baku diễn ra ác liệt từ tháng 7 đến tháng 9 năm 1918. Sau nhiều nỗ lực, quân Ottoman và Azerbaijan cuối cùng đã giành chiến thắng, giải phóng Baku vào ngày 15 tháng 9 năm 1918. Chiến thắng này đã mở đường cho việc thành lập Cộng hòa Dân chủ Azerbaijan, quốc gia Hồi giáo thế tục đầu tiên trong lịch sử.
Binh lính Ottoman
Tuy nhiên, nền độc lập của Azerbaijan không kéo dài lâu. Năm 1920, Azerbaijan bị sáp nhập vào Liên Xô. Mãi đến năm 1991, Azerbaijan mới giành lại độc lập sau sự tan rã của Liên Xô.
Quân đội Hồi giáo Kavkaz
Kết luận
Trận Baku năm 1918 là một chương đầy biến động trong lịch sử Azerbaijan. Cuộc chiến giành Baku không chỉ là cuộc tranh giành dầu mỏ, mà còn là cuộc đấu tranh cho độc lập và tự chủ của một dân tộc. Dù nền độc lập đầu tiên chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, nhưng nó đã đặt nền móng cho sự hồi sinh của Azerbaijan sau này. Trận Baku 1918 là minh chứng cho khát vọng tự do và bản sắc của một dân tộc giữa những biến động lịch sử.
Tài liệu tham khảo
- Sách/Tài liệu gốc:
- The Diaries of General Lionel Dunsterville (1918-1922)
- The adventures of Dunsterforce
- The British Intervention in Transcaspia (C.H. Ellis)
- Nghiên cứu:
- THE BATTLE FOR BAKU (May-September 1918): A PECULIAR EPISODE IN THE HISTORY OF THE CAUCASUS (Bülent Gökay)
- Hình ảnh:
- Nguồn ảnh từ bài viết gốc trên website Nghiên Cứu Lịch Sử.
