Từ Cường Quốc Hàng Hải Đến Thoái Trào: Hải Quân Anh Và Hà Lan Nửa Sau Thế Kỷ 17

Bức tranh “Tàu Hà Lan tấn công tàu Anh trong chiến dịch ở Chatham năm 1667” của họa sĩ Jan van Leyden (1669) khắc họa phần nào cục diện biến động trên đại dương, nơi chứng kiến sự trỗi dậy của hải quân Anh và thoái trào của Hà Lan trong nửa sau thế kỷ 17.

Từ sau những chuyến hải hành vĩ đại cuối thế kỷ 15, đầu thế kỷ 16 mở ra kỷ nguyên kết nối đại dương, lịch sử hàng hải thế giới bước vào giai đoạn chuyển mình mạnh mẽ. Hoạt động buôn bán không còn bó hẹp trong phạm vi vùng biển nhỏ, ven bờ mà vươn ra đại dương bao la, kết nối các châu lục và hình thành nên mạng lưới thương mại toàn cầu. Trong bối cảnh đó, vai trò của hải quân ngày càng trở nên quan trọng, không chỉ bảo vệ tuyến đường thương mại huyết mạch mà còn là công cụ đắc lực giúp các quốc gia bành trướng sức mạnh, tranh giành thuộc địa và thiết lập vị thế bá chủ trên trường quốc tế.

Nửa sau thế kỷ 17 chứng kiến cuộc cạnh tranh khốc liệt giữa hai cường quốc hàng hải Anh và Hà Lan. Nếu như giai đoạn đầu thế kỷ, Hà Lan nổi lên như một thế lực thống trị trên biển, thì đến nửa sau thế kỷ, Anh đã vươn lên mạnh mẽ, thách thức vị trí độc tôn của Hà Lan. Cuộc soán ngôi ngoạn mục này không chỉ là sự thay đổi vị thế của hai quốc gia, mà còn là minh chứng rõ nét cho sự dịch chuyển quyền lực trên trường quốc tế, đánh dấu sự lên ngôi của chủ nghĩa tư bản và mở ra một chương mới cho lịch sử hàng hải thế giới. Bài viết này sẽ phân tích sự suy thoái của hải quân Hà Lan và sự trỗi dậy của hải quân Anh trong giai đoạn nửa sau thế kỷ 17, qua đó làm rõ hơn nguyên nhân dẫn đến sự thay đổi vị thế cường quốc hàng hải giữa hai quốc gia này.

Hải Quân Hà Lan: Từ Hoàng Kim Đến Thoái Trào

Bước vào thế kỷ 17, Hà Lan nổi lên như một hiện tượng trong lịch sử châu Âu. Nhờ chính sách tự do thương mại, ngành đóng tàu phát triển và tinh thần xông pha của giới thương nhân, Hà Lan nhanh chóng vươn lên trở thành trung tâm thương mại hàng hải sầm uất nhất thế giới lúc bấy giờ. Amsterdam, Rotterdam, Middelburg… trở thành những thương cảng quốc tế nhộn nhịp, nơi hàng hóa từ khắp nơi đổ về, biến Hà Lan thành “người vận chuyển của cả châu Âu”.

Sức mạnh kinh tế vượt trội là nền tảng vững chắc cho sự phát triển của hải quân Hà Lan. Đầu thế kỷ 17, hải quân Hà Lan sở hữu số lượng tàu chiến vượt trội so với các cường quốc khác. Năm 1614, số lượng thủy thủ trong hạm đội Hà Lan còn nhiều hơn tổng số thủy thủ của các hạm đội Tây Ban Nha, Pháp, Anh và Scotland cộng lại.

Bức tranh “Cảng Amsterdam nhộn nhịp” thế kỷ 17 cho thấy sự sầm uất của “người vận chuyển của cả châu Âu”.

Tuy nhiên, bước sang nửa sau thế kỷ 17, hải quân Hà Lan bắt đầu bộc lộ những điểm yếu cố hữu, dẫn đến sự suy thoái không thể đảo ngược.

Thứ nhất, sự chia rẽ nội bộ chính là điểm yếu chí mạng của hải quân Hà Lan. Quyền lực hải quân bị phân tán cho 5 đô đốc của 5 tỉnh: Rotterdam, Amsterdam, Bắc Hà Lan, Zeeland và Friesland. Sự thiếu thống nhất trong chỉ huy và điều phối tác chiến khiến hải quân Hà Lan gặp nhiều khó khăn trong việc đối phó với các cuộc tấn công quy mô lớn.

Thứ hai, thiết kế tàu chiến của Hà Lan không phù hợp cho mục đích chiến đấu. Tàu chiến Hà Lan thường cồng kềnh, được thiết kế giống tàu buôn hơn là tàu chiến, khiến chúng kém linh hoạt và dễ bị tổn thương trong các trận hải chiến.

Thứ ba, sự lớn mạnh nhanh chóng của các đối thủ cạnh tranh, đặc biệt là Anh, đã tạo ra áp lực to lớn đối với Hà Lan. Ba cuộc chiến tranh Anh-Hà Lan (1652-1654, 1665-1667, 1672-1674) chính là minh chứng rõ nét nhất cho sự suy yếu của hải quân Hà Lan. Dù đã có những nỗ lực cải cách và hiện đại hóa lực lượng, nhưng hải quân Hà Lan vẫn không thể sánh bằng sức mạnh vượt trội của hạm đội Anh.

Kết quả là Hà Lan liên tiếp thất bại trong các cuộc đối đầu, phải ký kết những hiệp ước bất lợi, mất dần quyền kiểm soát các tuyến đường thương mại quan trọng và đánh dấu sự kết thúc vị thế bá chủ của “con sư tử biển” Hà Lan.

Hải Quân Anh: Vươn Lên Trở Thành Cường Quốc Hàng Hải

Khác với Hà Lan, Anh bước vào thế kỷ 17 với vị thế khiêm tốn hơn trên trường quốc tế. Tuy nhiên, tiềm lực kinh tế ngày càng lớn mạnh, tham vọng bành trướng và đặc biệt là sự trỗi dậy của chủ nghĩa trọng thương đã thúc đẩy nước Anh chú trọng phát triển hải quân, biến lực lượng này thành công cụ hữu hiệu để thực hiện tham vọng trở thành bá chủ trên biển.

Chiến thắng oanh liệt trước hạm đội hùng mạnh Armada của Tây Ban Nha năm 1588 được xem là bước ngoặt lịch sử, đánh dấu sự trỗi dậy của hải quân Anh. Tuy nhiên, phải đến thời kỳ Oliver Cromwell (1649-1658), hải quân Anh mới thực sự lột xác, trở thành lực lượng hùng mạnh bậc nhất châu Âu.

Cromwell đã tiến hành một loạt cải cách toàn diện, từ việc xây dựng hạm đội hùng hậu, hiện đại hóa vũ khí, trang bị, đến việc đào tạo đội ngũ sĩ quan, thủy thủ chuyên nghiệp, bài bản. Các xưởng đóng tàu quy mô lớn được xây dựng, cho ra đời hàng loạt chiến hạm tối tân, được trang bị hỏa lực mạnh mẽ.

Hải quân Anh thế kỷ 17 với các chiến hạm hùng mạnh.

Hải quân Anh không chỉ chú trọng số lượng mà còn đặc biệt quan tâm đến chất lượng. Tàu chiến Anh được thiết kế khoa học, kết hợp hài hòa giữa tốc độ, hỏa lực và khả năng cơ động, giúp chúng chiếm ưu thế vượt trội trong các trận hải chiến.

Bên cạnh đó, việc áp dụng những tiến bộ khoa học kỹ thuật vào chế tạo vũ khí, đặc biệt là đại bác, đã góp phần gia tăng sức mạnh vượt trội cho hạm đội Anh.

Sự lớn mạnh nhanh chóng của hải quân đã giúp Anh liên tiếp giành chiến thắng vang dội trong các cuộc chiến tranh với Hà Lan, Tây Ban Nha và Pháp. Các hiệp ước bất lợi mà Hà Lan buộc phải ký kết sau ba cuộc chiến tranh (Hiệp ước Westminster 1654, Hiệp ước Breda 1667, Hiệp ước Westminster 1674) đã chứng minh cho sự suy yếu của hải quân Hà Lan, đồng thời khẳng định vị thế bá chủ mới của Anh trên biển.

Chiến thắng trong các cuộc chiến tranh không chỉ giúp Anh giành được quyền kiểm soát các tuyến đường thương mại quan trọng, mà còn tạo điều kiện thuận lợi để Anh mở rộng thuộc địa, bành trướng ảnh hưởng ra khắp thế giới, đặt nền móng cho sự hình thành đế quốc thực dân hùng mạnh nhất thế giới sau này.

Có thể nói, sự trỗi dậy của hải quân Anh trong nửa sau thế kỷ 17 là kết quả tất yếu của sự phát triển kinh tế, chính trị và tham vọng bành trướng của nước Anh. Sự lớn mạnh của hải quân đã biến nước Anh trở thành bá chủ trên biển, mở ra một kỷ nguyên mới cho lịch sử hàng hải thế giới – kỷ nguyên thống trị của “Hải quân Hoàng gia Anh” (Royal Navy).

Kết Luận

Sự thay đổi tương quan lực lượng hải quân giữa Anh và Hà Lan trong nửa sau thế kỷ 17 là minh chứng rõ nét cho sự dịch chuyển quyền lực trên trường quốc tế. Từ một cường quốc hàng hải, Hà Lan đã đánh mất vị trí bá chủ vào tay Anh, đánh dấu sự kết thúc thời kỳ hoàng kim và mở ra giai đoạn suy thoái kéo dài. Ngược lại, với chiến lược đúng đắn, đầu tư mạnh mẽ và quyết tâm bành trướng, Anh đã vươn lên trở thành cường quốc hàng hải hùng mạnh nhất thế giới, đặt nền móng cho sự hình thành đế quốc thực dân rộng lớn và hùng mạnh sau này.

Tài liệu tham khảo

• Anderson, G. M., & Gifford, A. (1991). Privateering and the private production of naval power. California State University.
• Barnett, C. (1974). Britain and her army 1509–1970: A military, political and social survey. Penguin Books.
• Beaud, M. (2002). Lịch sử chủ nghĩa tư bản từ 1500 đến 2000 (Đặng Thanh Tịnh dịch). NXB Thế giới.
• Clifford, S. A. (1993). An analysis of the Port Royal shipwreck and its role in the maritime history of seventeenth-century Port Royal, Jamaica. [Luận văn thạc sĩ, Texas A&M University].
• Contamine, P. (2000). War and competition between states. Clarendon Press.
• Dull, J. R. (2009). The age of the ship of the line: The British and French navies, 1650–1815. University of Nebraska Press.
• Glete, J. (2001). The Dutch navy, Dutch state formation and the rise of Dutch maritime supremacy. Bài viết trình bày tại Hội nghị Anh-Mỹ cho các nhà sử học: The Sea, University of London.
• Glete, J. (2005). The sea power of Habsburg Spain and the development of European navies, 1500–1700. Bài viết trình bày tại Hội nghị Guerra y sociedad en la Monarquía hispánica: politica, estrategia y cultura en la Europa moderna (1500–1700), Madrid.
• Harington, M. C. (2004). The Western design and the Anglo-Spanish struggle for the Caribbean, 1654-1655. [Luận văn thạc sĩ, Florida State University].
• Mahan, A. T. (1889). The influence of sea power upon history, 1660–1783. Little, Brown and Company.
• O’Brien, P. K. (2001). Fiscal exceptionalism: Great Britain and its European rivals from civil war to triumph at Trafalgar and Waterloo. (Working Paper No. 65/01). Department of Economic History, London School of Economics.
• O’Brien, P. K., & Duran, X. (2010). Total factor productivity for the Royal Navy from victory at Texel (1653) to triumph at Trafalgar (1805). (Working Paper No. 134/10). Department of Economic History, London School of Economics.
• Ormrod, D. (2003). The rise of Commercial Empires: England and the Netherlands in the age of mercantilism, 1650–1770. Cambridge University Press.
• Reynolds, C. G. (1976). Command of the Sea, the history and strategy of maritime empires. Robert Hale and Company.
• Rich, E. E., & Willison, C. H. (2008). The Cambridge economic history of Europe, Vol. IV: The economic of expanding Europe in the sixteenth and seventeenth centuries. Cambridge University Press.
• Russell, W. (1822). History of modern Europe, Vol. III.
• Tiền Thừa Đán, & Hứa Khiết Minh. (2005). Thông sử nước Anh (Đặng Thanh Tịnh dịch). NXB Lao động xã hội.