Con ngựa, một sinh vật hùng vĩ và mạnh mẽ, đã đóng một vai trò then chốt trong lịch sử phát triển của nhân loại. Từ những bước chân đầu tiên trên thảo nguyên hoang dã đến những chiến trường khốc liệt, con ngựa luôn đồng hành cùng con người, tạo nên những chương sử hào hùng và bi tráng. Bài viết này sẽ đưa chúng ta xuyên qua dòng lịch sử, từ thuở hồng hoang đến những đế chế hùng mạnh, khám phá mối quan hệ mật thiết giữa con ngựa và cánh cung với sự trỗi dậy của người Mông Cổ và bài học từ cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông của Đại Việt.
I. Vó Ngựa – Nền Tảng Của Kỵ Binh Hùng Mạnh
A. Từ Loài Ngựa Hoang Dã Đến Tọa Kỵ Uy Phong
Hành trình của loài ngựa bắt đầu từ hơn 60 triệu năm trước, với tổ tiên nhỏ bé Eohippus – một sinh vật chỉ lớn bằng con chồn, di chuyển bằng bốn móng ở chân trước và ba móng ở chân sau. Trải qua hàng triệu năm tiến hóa, Eohippus dần biến đổi, thích nghi với môi trường sống và trở thành Equus caballus – thủy tổ của loài ngựa ngày nay. Cách đây khoảng 10.000 năm, loài ngựa ở Bắc Mỹ đã tuyệt chủng, nhưng hậu duệ của chúng vẫn tiếp tục tồn tại và phát triển ở châu Á và châu Âu.
Tại châu Á, loài ngựa hoang Equus przewalski przewalski poliakov – hay còn gọi là ngựa Prewalski, theo tên của Đại tá người Ba Lan đã phát hiện ra chúng ở Mông Cổ năm 1881 – chính là tổ tiên của loài ngựa Mông Cổ, một giống ngựa đặc biệt với khả năng chịu đựng phi thường và sự gắn bó mật thiết với những bộ tộc du mục trên thảo nguyên.
Quá trình thuần hóa loài ngựa là một bước ngoặt quan trọng trong lịch sử nhân loại, đánh dấu sự chuyển đổi từ săn bắn, hái lượm sang nông nghiệp và chăn nuôi. Dù con người đã biết đến và sử dụng ngựa từ thời cổ đại, nhưng phải đến khoảng 4.000 năm trước Công nguyên, loài ngựa mới thực sự được thuần hóa và sử dụng để kéo xe. Trước đó, chúng chỉ được xem là nguồn cung cấp thực phẩm.
Khoảng 2.000 năm trước Công nguyên, người Ai Cập đã biết cưỡi ngựa, nhưng kỹ thuật cưỡi ngựa thời bấy giờ còn thô sơ, chưa có yên cương và khả năng điều khiển con vật còn hạn chế. Phải đến thế kỷ thứ 8 trước Công nguyên, sau khi trải qua quá trình lai tạo và tuyển chọn, loài ngựa mới đạt được những phẩm chất cần thiết cho việc cưỡi và chiến đấu, tạo điều kiện cho sự ra đời của kỵ binh – lực lượng quân sự hùng mạnh nhất trong nhiều thế kỷ.
Trung Hoa, với vị trí địa lý tiếp giáp với những bộ tộc du mục ở Trung Á, đã sớm tiếp nhận và phát triển kỹ thuật thuần hóa và sử dụng ngựa. Người Trung Hoa được ghi nhận là đã có những đóng góp quan trọng cho kỵ thuật, với những phát minh mang tính đột phá như cách thắng ngựa bằng vòng ức, bàn đạp chân và vòng cổ.
B. Con Ngựa Trong Nền Văn Minh Trung Hoa
1. Những Đóng Góp Của Trung Hoa Cho Kỵ Thuật
a. Cách Thắng Ngựa Bằng Vòng Ức
Cách thắng ngựa truyền thống bằng cổ và bụng đã được sử dụng rộng rãi trên thế giới từ thời cổ đại, nhưng phương pháp này có nhược điểm lớn là làm con ngựa bị nghẹt thở, giảm đáng kể sức kéo của con vật. Người Trung Hoa đã phát minh ra cách thắng ngựa bằng vòng ức, một phương pháp hiệu quả hơn, giúp con ngựa có thể kéo nặng hơn gấp nhiều lần so với cách thắng truyền thống. Phải mất hơn một thiên niên kỷ, người Âu Châu mới học được cách thắng ngựa tiên tiến này từ người Trung Hoa.
b. Bàn Đạp Chân
Bàn đạp chân, một phát minh tưởng chừng đơn giản nhưng lại có ý nghĩa to lớn, giúp cho kỵ sĩ có thể ngồi vững trên lưng ngựa, sử dụng vũ khí hiệu quả và tham gia chiến đấu một cách linh hoạt. Trước khi có bàn đạp chân, kỵ sĩ chỉ có thể kẹp chặt hai chân vào bụng ngựa và bám vào bờm ngựa khi di chuyển, việc chiến đấu trên lưng ngựa gần như là bất khả thi. Sự ra đời của bàn đạp chân đã tạo nên một cuộc cách mạng trong kỵ thuật, nâng cao sức mạnh và khả năng chiến đấu của kỵ binh.
c. Giáp Trụ
Giáp trụ cho ngựa cũng là một phát minh quan trọng của người Trung Hoa, giúp bảo vệ con vật khỏi bị thương trong chiến đấu. Giáp trụ cho ngựa được làm bằng da hoặc sắt, bao phủ toàn bộ cơ thể con vật, trừ tai, mõm, chân và đuôi. Người cưỡi ngựa cũng được trang bị giáp trụ để bảo vệ bản thân. Sự kết hợp giữa giáp trụ cho ngựa và kỵ sĩ đã tạo nên một lực lượng kỵ binh bất khả chiến bại, làm khiếp sợ mọi kẻ thù.
2. Vai Trò Của Ngựa Trong Lịch Sử Trung Hoa
a. Thời Thượng Cổ
Từ thời Thương (khoảng 1600 – 1100 trước Công nguyên), người Trung Hoa đã biết sử dụng ngựa để kéo xe. Những cỗ xe ngựa đầu tiên được phát hiện có niên đại từ thời kỳ này, tương tự như những cỗ xe được tìm thấy ở khu vực Biển Đen và Biển Caspi. Ngoài ra, các nhà khảo cổ còn tìm thấy nhiều vũ khí xung quanh những cỗ xe này, cho thấy chúng có thể được sử dụng làm chiến xa.
b. Thời Hán
Đời nhà Hán (206 trước Công nguyên – 220 sau Công nguyên), kỵ binh đã trở thành một trong những lực lượng chủ lực của quân đội. Danh tướng Mã Viện, người đã đánh bại Hai Bà Trưng, cũng là một chuyên gia về ngựa, từng nhận định: “Ngựa là nền tảng của binh bị, là nguồn lợi lớn của quốc gia.”
Nhận thức được tầm quan trọng của kỵ binh, các hoàng đế nhà Hán đã nỗ lực tìm kiếm và lai tạo những giống ngựa tốt nhất để phục vụ cho quân đội. Võ Đế, một trong những vị hoàng đế vĩ đại nhất của nhà Hán, đã cử Trương Kiềm đi sứ sang Tây Vực để tìm kiếm giống ngựa “hãn huyết mã” nổi tiếng ở vùng Ferghana (nay thuộc Uzbekistan, Tajikistan và Kyrgyzstan). Giống ngựa này được đánh giá cao bởi sức mạnh, tốc độ và khả năng chịu đựng, trở thành biểu tượng cho sức mạnh kỵ binh của nhà Hán.
c. Thời Đường
Đời nhà Đường (618 – 907), việc giao thương với nước ngoài phát triển mạnh mẽ, tạo điều kiện cho nhà Đường tiếp nhận những giống ngựa tốt từ Tây Vực. Kinh đô Trường An trở thành một trung tâm giao thương quốc tế sầm uất, với sự hiện diện của nhiều cộng đồng người nước ngoài, mang đến những kỹ thuật tiên tiến, trong đó có kỵ thuật.
Nhà Đường đã xây dựng một lực lượng kỵ binh hùng mạnh, với hàng trăm ngàn con ngựa được nuôi dưỡng và huấn luyện bài bản. Cưỡi ngựa trở thành một thú vui tao nhã của giới quý tộc, xuất hiện trong nhiều tác phẩm nghệ thuật, từ thơ ca đến hội họa.
d. Thời Tống
Sau thời kỳ huy hoàng của nhà Đường, Trung Hoa bước vào thời kỳ loạn lạc, với sự suy yếu của kỵ binh. Nhà Tống (960 – 1279) chú trọng phát triển kinh tế, văn hóa và áp dụng chính sách “mua chuộc” các bộ tộc du mục ở phương Bắc bằng vàng bạc và tơ lụa. Việc thiếu chú trọng phát triển kỵ binh đã khiến nhà Tống liên tục thất bại trong các cuộc chiến tranh với các bộ tộc du mục, phải nhượng bộ về lãnh thổ và cống nạp.
e. Thời Nguyên
Sự trỗi dậy của người Mông Cổ ở thế kỷ thứ 12 đã làm thay đổi cục diện chính trị và quân sự của thế giới. Dưới sự lãnh đạo của Thành Cát Tư Hãn, người Mông Cổ đã thống nhất các bộ lạc trên thảo nguyên, xây dựng một đế chế hùng mạnh trải dài từ Đông Á sang Đông Âu.
Kỵ binh là lực lượng chủ lực của quân đội Mông Cổ, với những chiến binh thiện chiến, được huấn luyện từ nhỏ để cưỡi ngựa, bắn cung và chiến đấu trong mọi điều kiện khắc nghiệt. Ngựa Mông Cổ, tuy nhỏ con nhưng rất dẻo dai và chịu đựng, có thể di chuyển quãng đường dài mà không cần nhiều thức ăn và nước uống.
Người Mông Cổ đã áp dụng chiến thuật “đánh nhanh, thắng nhanh”, sử dụng kỵ binh để tấn công bất ngờ, bao vây và tiêu diệt quân địch. Sự kết hợp giữa kỵ binh hùng mạnh và chiến thuật linh hoạt đã giúp người Mông Cổ chinh phục nhiều quốc gia hùng mạnh, trở thành một đế chế vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại.
f. Từ Thời Minh Đến Thời Thanh
Sau khi triều Nguyên sụp đổ, các triều đại Minh và Thanh, dù vẫn duy trì lực lượng kỵ binh, nhưng vai trò của kỵ binh đã giảm dần do sự phát triển của các loại vũ khí mới, đặc biệt là súng đạn. Tuy nhiên, kỵ binh vẫn đóng vai trò quan trọng trong việc tuần tra biên giới, trấn áp các cuộc nổi dậy và duy trì trật tự an ninh trong nước.
II. Cánh Cung – Vũ Khí Lợi Hại Của Kỵ Binh Mông Cổ
Cây cung, một vũ khí cổ xưa và phổ biến trên toàn thế giới, đã được con người sử dụng từ thời tiền sử. Người Trung Hoa đã sớm nhận ra tiềm năng của cây cung và phát triển nó thành một vũ khí lợi hại, đặc biệt là cho kỵ binh.
A. Cung Liên Hợp – Tuyệt Tác Của Nghệ Thuật Chế Tạo Vũ Khí
Cung liên hợp, một loại cung được chế tạo bằng cách kết hợp nhiều vật liệu khác nhau, như gỗ, sừng, gân, da và keo, đã được người Trung Hoa sử dụng từ thời Chiến Quốc (475 – 221 trước Công nguyên). Cung liên hợp có ưu điểm là nhỏ gọn, nhẹ, nhưng lại có sức mạnh và độ chính xác cao.
Cung liên hợp được chế tạo bằng cách dán nhiều lớp vật liệu khác nhau lên một khung gỗ. Gỗ được sử dụng cho khung cung thường là gỗ tần bì, gỗ thông hoặc gỗ sồi. Sừng được sử dụng để tăng cường sức mạnh cho cung, thường là sừng trâu, sừng bò hoặc sừng tê giác. Gân được sử dụng để tăng cường độ đàn hồi cho cung, thường là gân bò hoặc gân hươu. Da được sử dụng để bao bọc cung, giúp bảo vệ cung khỏi bị ẩm và mối mọt. Keo được sử dụng để dán các lớp vật liệu lại với nhau, thường là keo được nấu từ da động vật.
Quá trình chế tạo cung liên hợp rất công phu và đòi hỏi kỹ thuật cao. Người thợ phải lựa chọn vật liệu cẩn thận, xử lý và chế tác từng bộ phận một cách tỉ mỉ. Cung liên hợp sau khi hoàn thành phải được hong khô trong thời gian dài, thường là vài tháng, để keo khô hoàn toàn và các lớp vật liệu kết dính chắc chắn.
Cung liên hợp có thể bắn xa và chính xác hơn so với cung đơn giản được làm bằng gỗ. Mũi tên được sử dụng cho cung liên hợp cũng được chế tạo đặc biệt, thường là mũi tên nhẹ và có cánh nhỏ. Nhờ những ưu điểm này, cung liên hợp đã trở thành vũ khí lợi hại của kỵ binh Mông Cổ, giúp họ có thể tấn công quân địch từ xa, gây ra nhiều thương vong mà không cần phải tiếp cận gần.
B. Cung Bắn Đạn Và Nỏ – Những Biến Thể Của Vũ Khí Cổ Xưa
Ngoài cung liên hợp, người Trung Hoa còn sử dụng cung bắn đạn và nỏ. Cung bắn đạn, hay còn gọi là hoàn, là một loại cung nhỏ, thường được sử dụng để bắn chim. Đạn được sử dụng cho cung bắn đạn thường là những viên đá nhỏ, được bắn ra bằng cách kéo dây cung lệch sang một bên.
Nỏ là một loại cung có cơ cấu bắn phức tạp hơn cung thông thường, có thể bắn xa và chính xác hơn. Nỏ được sử dụng rộng rãi trong quân đội Trung Hoa từ thời Chiến Quốc. Nỏ có nhiều loại, từ nỏ cầm tay nhỏ gọn đến nỏ lớn được đặt trên giá đỡ. Nỏ lớn có thể bắn ra nhiều mũi tên cùng lúc, gây ra sát thương lớn cho quân địch.
Nỏ được coi là một phát minh quan trọng của người Trung Hoa, góp phần nâng cao sức mạnh quân sự của họ. Người Việt cũng đã sớm tiếp nhận và phát triển kỹ thuật chế tạo nỏ, với minh chứng là câu chuyện về chiếc nỏ thần của An Dương Vương.
III. Vó Ngựa Mông Cổ Và Cuộc Nam Chinh
A. Cuộc Chinh Phục Trung Hoa Của Người Mông Cổ
Dưới sự lãnh đạo tài ba của Thành Cát Tư Hãn, người Mông Cổ đã thống nhất các bộ lạc trên thảo nguyên, xây dựng một đế chế hùng mạnh. Năm 1206, Thành Cát Tư Hãn được tôn làm Đại Hãn, mở ra một kỷ nguyên chinh phạt vĩ đại. Quân Mông Cổ, với lực lượng kỵ binh thiện chiến, đã chinh phục nhiều quốc gia hùng mạnh, từ Trung Quốc đến Ba Tư, Nga và Đông Âu.
1. Giai Đoạn Đầu: Tiến Đánh Nước Kim
Người Mông Cổ bắt đầu cuộc chinh phục Trung Hoa bằng cách tấn công nước Kim, một quốc gia hùng mạnh ở phía Bắc. Cuộc chiến giữa người Mông Cổ và nước Kim kéo dài nhiều năm, với những trận đánh ác liệt. Người Mông Cổ, với kỵ binh linh hoạt và chiến thuật tài tình, đã dần dần giành được ưu thế. Năm 1234, nước Kim bị người Mông Cổ tiêu diệt hoàn toàn.
2. Giai Đoạn Hai: Tiến Xuống Miền Nam Trung Hoa
Sau khi tiêu diệt nước Kim, người Mông Cổ tiếp tục tiến xuống miền Nam Trung Hoa, tấn công nhà Tống. Cuộc chiến giữa người Mông Cổ và nhà Tống kéo dài hơn 40 năm, với những trận đánh khốc liệt. Nhà Tống, tuy có quân đội đông đảo và được trang bị vũ khí hiện đại, nhưng vẫn không thể chống lại sức mạnh của kỵ binh Mông Cổ. Năm 1279, nhà Tống bị người Mông Cổ tiêu diệt hoàn toàn, kết thúc hơn 300 năm tồn tại.
3. Giai Đoạn Ba: Thành Lập Triều Nguyên
Sau khi thống nhất Trung Hoa, Kublai Khan, cháu nội của Thành Cát Tư Hãn, lên ngôi hoàng đế, thành lập triều Nguyên. Kublai Khan là một vị hoàng đế tài ba, ông đã thực hiện nhiều cải cách quan trọng, nhằm ổn định đất nước và phát triển kinh tế.
Tuy nhiên, Kublai Khan cũng là một vị hoàng đế đầy tham vọng. Ông muốn mở rộng đế chế của mình ra khắp châu Á, thậm chí cả châu Âu. Kublai Khan đã phát động nhiều cuộc chiến tranh xâm lược, nhằm chinh phục các quốc gia láng giềng, trong đó có Đại Việt.
B. Bài Học Từ Cuộc Kháng Chiến Của Đại Việt
Đại Việt, một quốc gia nhỏ bé ở Đông Nam Á, đã ba lần đánh bại quân Mông Cổ, một kỳ tích hiếm có trong lịch sử. Những chiến thắng oanh liệt của quân dân nhà Trần đã chứng minh sức mạnh của lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết và chiến thuật tài tình.
1. Bối Cảnh Lịch Sử
Thế kỷ 13, Đại Việt là một quốc gia độc lập, có nền văn hóa và quân sự phát triển. Nhà Trần, triều đại trị vì Đại Việt lúc bấy giờ, là một triều đại hùng mạnh, với những vị vua tài ba và tướng lĩnh lỗi lạc.
Năm 1257, Kublai Khan sai tướng Uriyangkhadai đem quân sang xâm lược Đại Việt. Quân Mông Cổ, với lực lượng kỵ binh hùng mạnh, đã nhanh chóng chiếm được kinh đô Thăng Long. Tuy nhiên, quân dân Đại Việt, dưới sự lãnh đạo của vua Trần Thái Tông và các tướng lĩnh tài ba như Trần Thủ Độ, Trần Nhật Duật, đã anh dũng chiến đấu, đẩy lùi quân xâm lược.
Sau thất bại lần thứ nhất, Kublai Khan vẫn không từ bỏ ý định xâm lược Đại Việt. Năm 1285, Kublai Khan sai con trai là Thoát Hoan đem quân sang xâm lược Đại Việt lần thứ hai. Quân Mông Cổ, với lực lượng đông đảo và được trang bị vũ khí hiện đại, đã gây ra nhiều khó khăn cho quân dân Đại Việt.
Tuy nhiên, nhà Trần, với kinh nghiệm từ cuộc chiến lần thứ nhất, đã chuẩn bị kỹ lưỡng cho cuộc kháng chiến. Vua Trần Nhân Tông, người kế vị vua Trần Thánh Tông, đã tập hợp toàn dân, đoàn kết mọi lực lượng, quyết tâm đánh bại quân xâm lược. Trần Quốc Tuấn, một vị tướng tài ba, cháu của vua Trần Thái Tông, được giao trọng trách thống lĩnh quân đội.
Trần Quốc Tuấn đã soạn thảo “Binh thư yếu lược”, một tác phẩm quân sự nổi tiếng, để huấn luyện binh sĩ. Ông cũng viết “Hịch tướng sĩ”, một áng văn hùng hồn, kêu gọi quân dân Đại Việt đoàn kết, quyết chiến, quyết thắng.
Quân dân Đại Việt, dưới sự lãnh đạo tài tình của Trần Quốc Tuấn, đã áp dụng chiến thuật “lấy yếu thắng mạnh”, “lấy ít địch nhiều”, “vườn không nhà trống”, “tiêu hao sinh lực địch”,… đã đánh bại quân Mông Cổ trong nhiều trận đánh quan trọng, như trận Tây Kết, trận Hàm Tử, trận Chương Dương.
Cuối cùng, quân Mông Cổ bị đánh tan tác trong trận Bạch Đằng lịch sử năm 1288, Thoát Hoan phải chui vào ống đồng để chạy trốn về nước. Chiến thắng Bạch Đằng là một chiến thắng oanh liệt, góp phần bảo vệ độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Đại Việt.
Năm 1287, Kublai Khan tiếp tục sai Thoát Hoan đem quân sang xâm lược Đại Việt lần thứ ba. Tuy nhiên, quân Mông Cổ lại một lần nữa bị đánh bại. Chiến thắng của Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông lần thứ ba đã khẳng định sức mạnh quân sự và tinh thần bất khuất của dân tộc Việt Nam.
2. Nguyên Nhân Thắng Lợi
Chiến thắng của Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông là kết quả của nhiều yếu tố, trong đó có thể kể đến:
a. Tinh Thần Đoàn Kết Của Toàn Dân
Nhà Trần đã tập hợp được sức mạnh của toàn dân, từ vua quan đến binh lính, từ người già đến trẻ nhỏ, từ người Kinh đến người dân tộc thiểu số, tất cả đều chung lòng, chung sức đánh giặc. Chính sách “vườn không nhà trống” đã được thực hiện một cách triệt để, khiến quân Mông Cổ rơi vào tình trạng thiếu lương thực, mất phương hướng và dễ dàng bị tấn công.
b. Sự Lãnh Đạo Tài Tình Của Nhà Trần
Vua Trần Nhân Tông là một vị vua tài ba, có tầm nhìn chiến lược và quyết tâm bảo vệ đất nước. Ông đã biết trọng dụng người tài, giao phó trọng trách cho những vị tướng lĩnh giỏi như Trần Quốc Tuấn, Trần Quang Khải, Trần Khánh Dư,…
c. Chiến Thuật Linh Hoạt
Quân dân Đại Việt đã áp dụng chiến thuật “lấy yếu thắng mạnh”, “lấy ít địch nhiều”, “vườn không nhà trống”, “tiêu hao sinh lực địch”. Chiến thuật “vườn không nhà trống” đã được thực hiện một cách triệt để, khiến quân Mông Cổ rơi vào tình trạng thiếu lương thực, mất phương hướng và dễ dàng bị tấn công.
d. Địa Hình Thuận Lợi
Địa hình của Đại Việt, với nhiều sông ngòi, núi non, rừng rậm, đã tạo điều kiện thuận lợi cho quân dân Đại Việt triển khai chiến thuật du kích, phục kích, đánh úp,… gây ra nhiều khó khăn cho kỵ binh Mông Cổ.
e. Yếu Tố Thiên Thời
Khí hậu nhiệt đới gió mùa của Đại Việt, với mùa mưa kéo dài, đã gây ra nhiều bệnh tật cho quân Mông Cổ, khiến sức chiến đấu của họ suy giảm.
3. Ý Nghĩa Lịch Sử
Chiến thắng của Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông có ý nghĩa lịch sử to lớn:
a. Bảo Vệ Độc Lập, Chủ Quyền Và Toàn Vẹn Lãnh Thổ
Chiến thắng của Đại Việt đã bảo vệ thành công độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của đất nước.
b. Khẳng Định Sức Mạnh Của Dân Tộc Việt Nam
Chiến thắng của Đại Việt đã khẳng định sức mạnh quân sự, tinh thần bất khuất và ý chí kiên cường của dân tộc Việt Nam.
c. Góp Phần Ngăn Chặn Sự Bành Trướng Của Đế Quốc Mông Cổ
Chiến thắng của Đại Việt đã góp phần ngăn chặn sự bành trướng của đế quốc Mông Cổ về phía Nam, bảo vệ nền độc lập của các quốc gia Đông Nam Á.
IV. Kết Luận
Vó ngựa và cánh cung là hai yếu tố quan trọng góp phần tạo nên sức mạnh của kỵ binh Mông Cổ, giúp họ chinh phục nhiều quốc gia hùng mạnh, xây dựng một đế chế vĩ đại. Tuy nhiên, vó ngựa Mông Cổ đã bị chặn đứng trước ý chí kiên cường và chiến thuật tài tình của quân dân Đại Việt.
Cuộc kháng chiến chống Nguyên Mông của Đại Việt là một minh chứng cho sức mạnh của lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết, chiến thuật linh hoạt và khả năng khai thác địa hình, địa lợi.
Những chiến thắng oanh liệt của quân dân nhà Trần đã để lại cho thế hệ sau những bài học quý báu về tinh thần yêu nước, ý chí tự cường và nghệ thuật quân sự.
