Vùng đất Lạng Giang, nay là Bắc Giang, từ xa xưa đã mang trong mình hai sắc thái đối lập mà bổ sung cho nhau: Giang – sông nước, ruộng đồng và Sơn – núi cao, rừng rậm. Hai vùng đất này cùng nhau tạo nên một thế trận phòng thủ vững chắc cho kinh thành Thăng Long – Hà Nội, kiểm soát mọi ngả đường từ Lưỡng Quảng – Trung Hoa. Bài viết này sẽ khám phá hành trình lịch sử đầy biến động của Bắc Giang, từ vị thế phên dậu đến trung tâm kinh tế, và những bài học lịch sử quý giá cho hiện tại.
Nội dung
Lạng Giang Thục, Thiên Hạ Túc: Lời Nguyền Hay Ước Vọng?
Câu nói “Lạng Giang thục, thiên hạ túc” đã lưu truyền qua nhiều thế hệ, như một lời nguyền, lại cũng như một niềm hy vọng. “Lạng Giang thục” ở đây hàm ý vùng đất Lạng Giang trù phú, đủ sức nuôi sống thiên hạ. Để hiểu rõ hơn về câu nói này, ta cần nhìn lại phạm vi địa lý của phủ Lạng Giang xưa. Vào thời Lê – Nguyễn, phủ Lạng Giang thuộc trấn Kinh Bắc, bao gồm các huyện Yên Dũng, Yên Thế, Bảo Lộc, Phượng Nhỡn, Lục Ngạn và Hữu Lũng, chiếm phần lớn diện tích tỉnh Bắc Giang ngày nay.
Địa hình Lạng Giang thấp hơn Lạng Sơn, sông ngòi dày đặc, tạo điều kiện thuận lợi cho giao thông thủy bộ và giao thương kinh tế. Vùng đất này là nơi hội tụ của nhiều tuyến đường quan trọng, kết nối đồng bằng duyên hải, châu thổ sông Hồng và các vùng biên viễn. Tuy nhiên, vị trí chiến lược này cũng khiến Lạng Giang trở thành chiến trường khốc liệt trong lịch sử, với những trận đánh nổi tiếng ở Khao Túc, Xa Lý, Xương Giang, Tam Tầng…
Dù sở hữu tiềm năng to lớn, Lạng Giang lại chưa bao giờ được lịch sử ghi nhận là một vùng đất kinh tế mạnh. Lý Tử Tấn, trong thế kỷ XV, đã nhận xét về người dân nơi đây “dẫu thời bình cũng thường ngoan ngạnh”. Sách Bắc Ninh tỉnh chí thời Nguyễn cũng cho rằng dân Lạng Giang “hơi dũng hãn”. Danh tướng Tôn Thất Thuyết, khi dẹp loạn ở Lạng Giang vào nửa sau thế kỷ XIX, đã thốt lên: “Cả dải Lạng Giang đều ổ cường đạo, đất là đất giặc, dân là lính giặc.”
Những Cuộc Khởi Nghĩa Và Nạn Thanh Phỉ: Một Vùng Đất Không Yên Bình
Từ thời Trần đến thời Lê, Lạng Giang chứng kiến hàng chục cuộc khởi nghĩa chống lại triều đình. Dưới triều Nguyễn, con số này lên đến gần 40, phần lớn là các cuộc nổi dậy “phù Lê diệt Nguyễn”. Đến giữa thế kỷ XIX, nạn Thanh phỉ hoành hành khiến Lạng Giang rơi vào cảnh điêu tàn. Năm 1860, Lãnh tri phủ Lạng Giang Trần Thiệu đã hy sinh anh dũng khi chống lại Thanh phỉ ở Lục Ngạn. Năm 1868, sau cuộc khởi nghĩa Nhâm Tuất (1862), người dân Lạng Giang lại phải gánh chịu thêm cảnh tang thương do giặc Ngô Côn gây ra.
Giữa bối cảnh loạn lạc, Phạm Thận Duật đã có cái nhìn khác biệt về Lạng Giang. Ông nhận ra tiềm năng to lớn của vùng đất này, cho rằng “Lạng Giang lại là đất xung yếu của Bắc Ninh ta…Phong tục của người Lạng Giang chuộng thô chất, biết dũng cảm để làm việc nghĩa.” Ông đề xuất “khuyến khích hương ấp… khiến cho trai tráng đều là binh sĩ, nhà giầu đều là kho lương”, nhằm biến Lạng Giang thành một phên dậu vững chắc cho đất nước.
Thời Kỳ Thực Dân Pháp: Khai Thác Và Biến Đổi
Sự xuất hiện của người Pháp đã mang đến những thay đổi lớn cho Lạng Giang. Họ nhận thấy tiềm năng nông nghiệp của vùng đất này và nhanh chóng triển khai chính sách khai thác. Đồn điền mọc lên khắp nơi, biến Lạng Giang thành tỉnh có mật độ đồn điền cao nhất Bắc Kỳ. Các hệ thống thủy lợi như Cầu Sơn và Sông Cầu được xây dựng, góp phần thúc đẩy sản xuất nông nghiệp. Ngành dâu tằm tơ lụa cũng được chú trọng phát triển với việc thành lập Sở Tằm tang Phủ Lạng Thương. Bên cạnh đó, người Pháp cũng khai thác nguồn tài nguyên rừng và củi ở Lạng Giang.
Việc xây dựng đường sá, đường sắt và các cơ sở công nghiệp nhỏ đã tạo điều kiện cho thương mại phát triển. Phủ Lạng Thương trở thành trung tâm xuất khẩu gạo quan trọng, buôn bán lâm sản và gia súc sôi động.
Phủ Lạng Thương: Từ Trại Lính Đến Trung Tâm Đô Thị Sầm Uất
Từ thời Trần – Hồ, phủ lỵ Lạng Giang, mà trung tâm là làng Thương (Thọ Xương), đã là một đô thị sầm uất, buôn bán vải lụa tấp nập. Tuy nhiên, chiến tranh đã tàn phá vùng đất này. Đến cuối thế kỷ XIX, người Pháp đã chọn Phủ Lạng Thương làm trung tâm hành chính. Sự xuất hiện của đường sắt, hệ thống đường bộ và đường thủy đã biến Phủ Lạng Thương thành một đô thị hiện đại, trung tâm kinh tế và văn hóa quan trọng của Bắc Kỳ.
Quá trình đô thị hóa ở Phủ Lạng Thương diễn ra mạnh mẽ với việc xây dựng các công trình công cộng, phố xá, chợ búa. Chính quyền thực dân cũng ban hành các quy định về quản lý đô thị, góp phần tạo nên diện mạo mới cho Phủ Lạng Thương.
Sự phát triển của Phủ Lạng Thương đã lan tỏa đến các thị trấn khác trong tỉnh như Lục Nam, Nhã Nam, Chũ, Bố Hạ… Tuy nhiên, chiến tranh đã nhiều lần tàn phá vùng đất này, làm gián đoạn quá trình phát triển.
Bắc Giang Hôm Nay Và Bài Học Lịch Sử
Sau chiến tranh, thị xã Bắc Giang, kế thừa Phủ Lạng Thương xưa, đã được khôi phục và phát triển. Tuy nhiên, đô thị Bắc Giang hôm nay vẫn còn nhiều hạn chế về quy hoạch, cơ sở hạ tầng và cảnh quan.
Lịch sử Bắc Giang cho thấy vùng đất này có tiềm năng to lớn để phát triển. Tuy nhiên, để phát huy hết tiềm năng đó, Bắc Giang cần phải có những chiến lược phát triển đô thị đúng hướng, đầu tư vào cơ sở hạ tầng, bảo vệ môi trường và phát huy giá trị văn hóa lịch sử. Bài học quan trọng nhất từ lịch sử chính là sự kiên trì, nỗ lực và tầm nhìn xa, để biến những ước vọng thành hiện thực, xây dựng một Bắc Giang phồn vinh và bền vững.
