Bài viết này khai thác nét đặc sắc trong văn hóa truyền thống của vùng đất Bắc Ninh, dựa trên những câu ca dao, tục ngữ, và đặc biệt là phương ngôn địa phương được ghi chép trong công trình “Phương Ngôn Xứ Bắc” (1994, 1995). Từ những câu chữ dân gian mộc mạc, ta sẽ cùng ngược dòng thời gian, khám phá bức tranh văn hóa đa dạng của vùng đất Kinh Bắc xưa.
Bến sông Thương, dòng sông đã đi vào nhiều câu phương ngôn xứ Bắc
1. “Kinh Thi của trời Nam” – Bắc Ninh và kho tàng ca dao phong phú
Cuối thế kỷ 18, đầu thế kỷ 19, các nhà nho yêu nước như Trần Danh Án (Liễu Am), Ngô Đình Thái (Ngô Hạo Phu), và Trần Doãn Giác đã dày công sưu tầm, tập hợp thơ ca dân gian, cho ra đời hai tác phẩm “Nam Phong Giải Trào” và “Nam Phong Nữ Ngạn Thi”. Họ nhận thấy, kho tàng ca dao Việt Nam, đặc biệt là ở vùng đất Kinh Bắc xưa, cũng phong phú, ý nghĩa và giá trị không hề thua kém “Kinh Thi” của Trung Hoa.
“Kinh Thi” là tập hợp ca dao, ngạn ngữ cổ đại, phản ánh sinh động đời sống tinh thần và vật chất của người Trung Hoa xưa. Tác phẩm này được xem như một “Giáo khoa thư” thời cổ đại, bởi nó truyền tải những bài học về đạo lý, luân thường, ứng xử, và cả những triết lý nhân sinh sâu sắc.
Cũng như “Kinh Thi”, ca dao Bắc Ninh không chỉ là lời ca tâm tình, mà còn là minh chứng cho đời sống văn hóa tinh thần phong phú của người dân nơi đây. Nó phản ánh phong tục tập quán, tình yêu nam nữ, nếp sống lao động, sản xuất và cả những dấu ấn lịch sử của vùng đất Kinh Bắc.
2. Nét văn hóa đặc trưng qua lăng kính ca dao, tục ngữ, phương ngôn
Bắc Ninh không chỉ được biết đến với văn hóa ẩm thực (“Ăn Bắc, mặc Kinh”), cách thức làm ăn (“Ăn Nam, làm Bắc”), hay hệ thống chùa chiền uy nghi, cổ kính (“Cầu Đông, chùa Bắc, đình Đoài”), mà còn nổi tiếng với những nét đẹp trong phong tục tập quán, được hun đúc qua bao đời.
Hội hè đình đám – Nét đẹp văn hóa cộng đồng:
Hội hè, đình đám là nét sinh hoạt văn hóa cộng đồng đặc trưng của người Việt. Đối với người dân Bắc Ninh, những lễ hội không chỉ là dịp để vui chơi giải trí, mà còn là nơi gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa riêng của mỗi làng xã.
Ca dao, tục ngữ về hội hè:
– Mồng bốn là hội kéo co (4)
Mồng năm hội Ó chẳng cho nhau về
Mồng sáu đi hội Bồ Đề
Mồng bảy trở về đi hội Đông Cao
– Dù ai đi đâu về đâu
Hễ trông thấy tháp chùa Dâu thì về
Dù ai buôn bán trăm nghề
Đến ngày mồng tám cũng về hội Dâu
– Thứ nhất là hội Dóng, Dậu
Thứ nhì Vó, Bưởi không đâu vui bằng (9)
Làng nghề truyền thống – Nét tinh hoa trong văn hóa sản xuất:
Bắc Ninh nổi tiếng với nhiều làng nghề truyền thống lâu đời. Những câu ca dao, tục ngữ như những lời giới thiệu, quảng bá cho những sản phẩm độc đáo của quê hương.
– Làng Mèn làm quạt khéo thay
Xuân Lê lưới vét, Doãn này đi câu
Thanh Bình trồng bí trồng bầu
Đa Tiện kiện cáo bán mầu mà ăn (10)
– Ép dầu đã có Thanh Hoài
Dâu, Tự buôn muối bán ngoài chợ Dâu
Công Hà trồng bí, trồng bầu
Đông Cốc dậm rủi đâu đâu cũng mò.
– Mến yêu Lạc Thổ thì về
Làng em làm mã, có nghề chăn nuôi.
Đất vui nhiều lợi thảnh thơi
Gà nuôi, chim thả chờ thời mỗi niên
Anh mê giật giải liền liền
Gà chim giống tốt chả tiên nào bằng.
Hình ảnh con người – Duyên dáng, tài hoa:
Trong ca dao, tục ngữ Bắc Ninh, hình ảnh cô gái “thắt lưng bao xanh” thường được nhắc đến như một biểu tượng cho vẻ đẹp dịu dàng, duyên dáng của người con gái Kinh Bắc.
– Hỡi cô thắt lưng bao xanh
Có về tỉnh Bắc với anh thì về
Tỉnh Bắc có gốc bồ đề
Có hoa thiên lý có nghề buôn cau.
Bên cạnh đó, ca dao, tục ngữ cũng khắc họa hình ảnh người con trai Bắc Ninh cần cù, tài hoa, và giàu chí khí.
– Trai Đáp Cầu đi thầu nuôi vợ
Gái Thị Cầu đi chợ nuôi chồng
Dấu ấn lịch sử – Hồi ức về một thời vang bóng:
Ca dao, tục ngữ, phương ngôn Bắc Ninh không chỉ phản ánh đời sống thường nhật, mà còn lưu giữ những câu chuyện lịch sử, những biến động của quê hương. Dù mang màu sắc huyền thoại, truyền thuyết, nhưng những câu chữ ấy vẫn là minh chứng sống động cho một thời kỳ lịch sử hào hùng.
Câu chuyện về Thánh Mẫu – Mẹ của 5 anh em họ Trương, được lưu truyền qua câu: “Gò Cầu Trông, đồng Cửu Cữu, đồng Phất Cờ”. Sự kiện Cao Biền dùng thuật phong thủy để trấn yểm, được ghi lại trong câu: “Lẩy bẩy như Cao Biền dậy non”. Hay câu chuyện về Kinh Lược sứ tàn bạo Vũ Hồn bị người dân Lang Tài đánh đuổi: “Bao giờ chùa đổ giếng trong / Cha con họ Vũ bế bồng nhau đi”.
3. Truyền thống hiếu học – Nơi sản sinh nhiều nhân tài kiệt xuất
Bắc Ninh được biết đến là vùng đất khoa bảng, cái nôi văn hiến của cả nước. Nơi đây sản sinh ra nhiều nhân tài kiệt xuất, đóng góp lớn lao cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước. Truyền thống hiếu học của người dân Kinh Bắc được hun đúc từ đời này sang đời khác, tạo nên một nét văn hóa đặc trưng của vùng đất này.
Một giỏ Sinh đồ, một bồ ông Cống, một đống ông Nghè, một bè Tiến sĩ, một bị Trạng nguyên, một thuyền Bảng nhỡn.
Theo thống kê của Phan Huy Chú trong “Lịch triều hiến chương loại chí”, từ thời Lý đến hết Lê – Mạc, Kinh Bắc có 593 vị đỗ đại khoa, trong đó có 29 Hoàng giáp, 418 Đồng Tiến sĩ, 15 Trạng nguyên, 8 Bảng nhãn.
Rất nhiều làng xã ở Bắc Ninh nổi tiếng với truyền thống hiếu học, tiêu biểu như làng Tam Sơn (huyện Đông Ngàn):
Tam Sơn là đất ba gò
Của trời vô tận, mà kho nhân tài
Hay làng Kim Đôi với câu:
Kim Đôi gia thế, chu tử mãn triều (Gia thế làng Kim Đôi, áo đỏ, áo xanh đầy triều).
Phương ngôn Bắc Ninh cũng ghi nhận nhiều câu chuyện về các nhân vật lịch sử nổi tiếng như Lê Văn Thịnh – ông Trạng khai khoa thời Lý, Dương Như Châu – thần đồng đất Lạc Thổ, Nguyễn Thuyên – người làm thơ Nôm đuổi cá sấu trên sông Thái Bình, hay Lý Đạo Tái – vị Trạng nguyên xuất thân nghèo khó.
Bên cạnh đó, nhiều câu ca dao, tục ngữ cũng là lời ngợi ca, tôn vinh tài năng, đức độ của các bậc hiền tài đất Bắc như:
Văn trạng Tỏi hỏi gì nữa (hoặc hỏi làm chi)
Phú ông Tỏi hỏi làm chi
Bừa mượt như phú ông Tỏi
Thơ ông Trạch, sách ông Đăng (11)
Văn ông Cháy, gậy ông Nền
Văn như Khôi, võ như Quán; Văn như Siêu Quát vô Tiền Hán
4. Bắc Ninh trước làn sóng kinh tế mới
Cùng với dòng chảy lịch sử, Bắc Ninh cũng dần chuyển mình, từ xã hội thuần nông sang một nền kinh tế đa dạng hơn. Nhiều gia đình thoát ly khỏi ruộng đồng, chuyển sang buôn bán, làm nghề thủ công, hoặc trở thành nha lại, quan chức trong triều đình. Sự thay đổi trong đời sống kinh tế cũng kéo theo những biến đổi trong quan hệ xã hội.
Phương ngôn Bắc Ninh ghi nhận những biến chuyển này qua những câu ca dao có phần châm biếm, đề phòng:
Bạn với Ô Cách thì cạch đến già/ Bạn với Đông Lâu không chết trâu cũng chết bò/ Chơi với Thanh Lâm như giáo đâm vào ruột/ Làm bạn với Chờ xơ như mướp/ Làm bạn với Đông Khang mất cả quang lẫn gánh
Lịch sự là đất Đông Hồ
Bất nhân Bảo Khám, ô đồ Trạm Chai
Đồng Đông là đất quan tư
Đồng Đoài là đất khư khư làm giàu
Đồng Văn là đất cơ cầu
Á Lữ bạc ác như vôi quét nhà.
Sự phân hóa giàu nghèo, cùng những toan tính trong quan hệ xã hội đã tạo nên một góc nhìn mới, thực tế hơn về cuộc sống của người dân Bắc Ninh.
Kết luận
Ca dao, tục ngữ, phương ngôn Bắc Ninh như một kho báu lưu giữ những nét đẹp văn hóa đặc trưng của vùng đất Kinh Bắc. Từ hình ảnh con người, phong tục tập quán, đến truyền thống hiếu học và cả những biến chuyển trong đời sống kinh tế – xã hội, tất cả đều được phản ánh một cách giản dị, gần gũi, nhưng không kém phần tinh tế, sâu sắc. Nghiên cứu và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống được lưu giữ trong ca dao, tục ngữ, phương ngôn là cách để chúng ta ôn lại cội nguồn, giữ gìn bản sắc dân tộc, góp phần xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
Chú thích:
(4) Hội kéo co ở Hữu Chấp.
(5) Yên Trung, Yên Phong.
(6) Xuân Đài, Vạn Linh (Gia Bình).
(7) Như Nguyệt, Yên Phong.
(8) Lâm Thao, Làng Tài.
(9) Quảng Bố, Đại Bái (Gia Bình).
(10) Hà Mãn, Thuận Thành.
(11) Ông Trạch: Đống Tồn Trạch, đỗ Tiến sĩ năm 1646, quê Triều Dương, Chí Linh (Hải Dương) làm đến Thượng thư bộ Hộ, tước Nghĩa Trạch Hầu.
