Cuộc chiến tranh giữa nhà Lý và nhà Tống (1075-1077) là một chương hào hùng trong lịch sử Việt Nam. Chiến thắng này không chỉ thể hiện sức mạnh quân sự, tài thao lược của Lý Thường Kiệt mà còn khẳng định ý chí độc lập, tự cường của dân tộc. Bên cạnh danh tướng Lý Thường Kiệt, một nhân vật khác cũng góp phần không nhỏ vào chiến thắng này, đó là Tông Đản, người chỉ huy cánh quân bộ tấn công Ung Châu. Tuy nhiên, thân thế và hành trạng của ông lại là một bí ẩn lớn đối với các sử gia. Bài viết này, dựa trên phân tích các nguồn sử liệu khác nhau, sẽ cùng bạn đọc tìm hiểu về nhân vật bí ẩn này.
Bối cảnh lịch sử trước cuộc chiến 1075 cho thấy nhà Tống dưới thời Vương An Thạch luôn nuôi ý đồ xâm chiếm Đại Việt. Họ liên tục có những hành động khiêu khích như cấm buôn bán, kích động các bộ tộc người Man ở biên giới quấy phá. Trước tình hình đó, nhà Lý quyết định chủ động tấn công, chọn lọc tướng tài, tích trữ lương thảo, huấn luyện binh mã, sẵn sàng xuất quân.
Cuộc tấn công ba châu Ung, Khâm, Liêm:
Các sử liệu như Đại Việt sử ký toàn thư, Đại Việt sử lược, Khâm định Việt sử thông giám cương mục đều ghi nhận công lao của Tông Đản trong việc chỉ huy cánh quân bộ tấn công Ung Châu. Đại Việt sử ký toàn thư chép rằng Tông Đản cùng Lý Thường Kiệt đem hơn 10 vạn quân chia làm hai đường sang đánh Tống. Thường Kiệt đánh Khâm Châu, Liêm Châu, còn Tông Đản vây Ung Châu. Đại Việt sử lược lại cho rằng sau khi Thường Kiệt hạ Khâm Châu và Liêm Châu, mới tiến về Ung Châu hội quân cùng Tông Đản, cùng nhau hạ thành. Sự khác biệt trong các ghi chép này cho thấy vẫn còn nhiều điểm chưa sáng tỏ về vai trò của Tông Đản trong chiến dịch này.
Tông Đản: Vị tướng bí ẩn:
Vấn đề đặt ra là Tông Đản là ai? Vai trò của ông lớn đến đâu mà các sử gia lại ghi chép mập mờ như vậy? Có giả thuyết cho rằng Tông Đản chính là Nùng Tông Đản, một thủ lĩnh người Nùng ở vùng biên giới, đã nhiều lần theo Tống rồi lại theo Lý. Tuy nhiên, giả thuyết này gặp phải nhiều điểm chưa thỏa đáng. Con trai của Nùng Tông Đản là Nùng Nhật Tân chết trận trong khi bảo vệ Ung Châu, chứng tỏ gia tộc này đứng về phía nhà Tống. Hơn nữa, sau trận chiến Ung Châu, Nùng Tông Đản lại được nhà Tống giao trọng trách đánh dẹp các bộ tộc khác ở biên giới. Những điều này cho thấy Nùng Tông Đản không thể nào là Tông Đản trong Đại Việt sử ký toàn thư.
Một số ý kiến khác cho rằng Tông Đản có thể là người nội gián, hoặc là một thủ lĩnh thổ binh thân tín của triều Lý. Việc nhà Lý sử dụng người địa phương dẫn đường, am hiểu địa hình trong cuộc tấn công vào đất Tống là hoàn toàn có thể xảy ra. Điều này lý giải tại sao một nhân vật có vai trò quan trọng như vậy lại không được ghi chép rõ ràng trong sử sách.
Lưu Kỷ: Một nhân vật tiềm năng:
Trong các ghi chép của nhà Tống, một nhân vật nổi bật ở vùng biên giới là Lưu Kỷ, thủ lĩnh vùng Quảng Nguyên, được đánh giá là có thế lực không kém gì nhà Lý. Lưu Kỷ từng có xung đột với Nùng Tông Đản và nhà Lý. Một số sử gia cho rằng rất có thể Tông Đản chính là Lưu Kỷ, vì cả hai nhân vật này đều có vai trò quan trọng trong cuộc chiến nhưng lại bị sử sách hai nước “bỏ quên”. Tuy nhiên, đây vẫn chỉ là giả thuyết, cần thêm nhiều nghiên cứu để có thể khẳng định.
Kết luận:
Dù chưa có câu trả lời chính xác về thân thế của Tông Đản, nhưng không thể phủ nhận công lao của ông trong cuộc chiến chống Tống 1075-1077. Việc tìm hiểu về nhân vật này không chỉ giúp chúng ta hiểu rõ hơn về cuộc chiến lịch sử này mà còn góp phần làm sáng tỏ bức tranh toàn cảnh về các bộ tộc, các thế lực chính trị ở vùng biên giới Việt – Trung thời bấy giờ. Đây vẫn là một câu hỏi mở cho các nhà sử học tiếp tục nghiên cứu, tìm tòi.
