Hà Nội mùa thu năm 1954, không khí hòa bình vừa trở lại sau những năm tháng chiến tranh. Giữa lòng thủ đô ngàn năm văn hiến, Chùa Một Cột, biểu tượng của kiến trúc Việt Nam, bất ngờ bị đánh bom phá hoại chỉ vài ngày trước khi quân đội Việt Nam tiếp quản. Vụ việc gây chấn động dư luận trong nước và quốc tế, để lại một dấu hỏi lớn về thủ phạm và động cơ của vụ tấn công.
Bối cảnh lịch sử đầy biến động
Để hiểu rõ hơn về vụ nổ Chùa Một Cột, chúng ta cần quay trở lại bối cảnh lịch sử đầy biến động của Việt Nam lúc bấy giờ.
Sau thất bại của Pháp tại Điện Biên Phủ, Hiệp định Genève được ký kết vào ngày 21/7/1954, chính thức chấm dứt chiến tranh Đông Dương. Theo đó, Việt Nam tạm thời bị chia cắt tại vĩ tuyến 17, chờ tổng tuyển cử thống nhất đất nước.
Trong khoảng thời gian 80 ngày, từ 27/7 đến 10/10/1954, quân đội Pháp rút khỏi Hà Nội và tập kết về phía Nam vĩ tuyến 17. Cùng lúc đó, chính quyền Bảo Đại – Quốc gia Việt Nam, được thành lập từ năm 1949, rơi vào tình thế “bên thua cuộc”, buộc phải di chuyển bộ máy và di cư vào miền Nam.
Ngày 7/7/1954, chính phủ Ngô Đình Diệm được thành lập, thay thế chính phủ Bảo Đại. Mâu thuẫn giữa chính phủ mới và Đảng Đại Việt, vốn đang nắm quyền ở miền Bắc, ngày càng trở nên sâu sắc.
Giữa bối cảnh chính trị – xã hội phức tạp ấy, vụ nổ Chùa Một Cột diễn ra vào ngày 11/9/1954, như một sự kiện gây chấn động dư luận, làm dấy lên nhiều nghi vấn về thủ phạm và động cơ của vụ việc.
Vụ nổ và nỗ lực phục dựng di sản
Sáng sớm ngày 11/9/1954, một tiếng nổ lớn vang lên xé toạc không khí yên bình của thủ đô. Chùa Một Cột, công trình kiến trúc độc đáo có tuổi đời gần nghìn năm, bị đánh bom tàn phá nghiêm trọng.
Chùa Một Cột sau vụ nổ. Nguồn ảnh: Carnet du Viêt Nam, 2004.
Theo lời kể của kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng, người trực tiếp tham gia công tác trùng tu chùa sau này: “Ðến cuối năm 1954 khi thi hành hiệp định Genève, quân Pháp sửa soạn rút lui khỏi Hà Nội và miền Bắc Việt Nam thì có kẻ lạ mặt đặt thuốc nổ phá hủy chùa Một Cột ngày 11-9-1954 (rằm tháng tám ta). Liên Hoa Ðài bị phá hủy từ mặt sàn trở lên vì chất nổ được dấu ở dưới bát hương. Tuy nhiên, pho tượng Quan Âm nơi đây, vẫn ngồi y nguyên ở gần ngay đấy, chỉ bị rời mấy cánh tay gỗ chắp.”
Mặc dù thiệt hại nặng nề, nhưng may mắn là cột đá chính và phần móng chùa vẫn còn nguyên vẹn. Ngay sau khi tiếp quản thủ đô (10/10/1954), chính quyền đã cho tiến hành phục dựng lại chùa. Công việc được giao cho kiến trúc sư Nguyễn Bá Lăng, dựa trên các bản vẽ và hình ảnh tư liệu cũ.
Sau hơn 2 tháng thi công khẩn trương, ngày 1/1/1955, Chùa Một Cột đã được khánh thành, cơ bản khôi phục lại kiến trúc ban đầu.
Đi tìm lời giải cho bí ẩn lịch sử
Suốt một thời gian dài, danh tính thủ phạm gây ra vụ nổ Chùa Một Cột vẫn là một ẩn số. Nhiều giả thuyết được đặt ra, trong đó nghi vấn chủ yếu hướng về phía quân đội Pháp, CIA và các lực lượng chống Cộng người Việt.
Quân đội Pháp: Bóng ma của chủ nghĩa thực dân?
Một số ý kiến cho rằng, quân đội Pháp chính là thủ phạm gây ra vụ nổ. Động cơ của họ là nhằm trả thù sau thất bại tại Điện Biên Phủ, đồng thời phá hủy các công trình văn hóa – lịch sử của Việt Nam trước khi rút lui.
Tuy nhiên, giả thuyết này vấp phải nhiều điểm bất hợp lý. Thứ nhất, Hiệp định Genève có điều khoản nghiêm cấm các bên phá hủy cơ sở hạ tầng trước khi rút quân. Thứ hai, trong quá trình đàm phán bàn giao Hà Nội, phía Việt Minh không hề đề cập đến việc quân Pháp phá hoại chùa. Cuối cùng, nếu muốn phá hủy hoàn toàn Chùa Một Cột, quân đội Pháp hoàn toàn có đủ khả năng và phương tiện để làm điều đó, thay vì chỉ gây ra một vụ nổ hạn chế như vậy.
CIA: Âm mưu gieo rắc bất ổn?
Một số nguồn tin cho rằng, CIA đứng đằng sau vụ nổ, nhằm mục đích gây hoang mang dư luận, tạo cớ cho Mỹ can thiệp vào Việt Nam. Tuy nhiên, bằng chứng cho giả thuyết này còn khá mơ hồ.
Vào thời điểm đó, hoạt động chính của CIA tại Việt Nam là tổ chức di cư cho người dân miền Bắc, đặc biệt là những người theo đạo Công giáo. Một vụ nổ chùa khó có thể tạo ra ảnh hưởng lớn đến kế hoạch này.
Các lực lượng chống Cộng người Việt: Mưu đồ chia rẽ nội bộ?
Giả thuyết khả dĩ nhất là vụ nổ do các lực lượng chống Cộng người Việt gây ra, cụ thể là Đảng Đại Việt. Vào thời điểm đó, Đảng Đại Việt đang nắm quyền ở miền Bắc và có mâu thuẫn sâu sắc với chính phủ Ngô Đình Diệm.
Việc phá hoại Chùa Một Cột, biểu tượng văn hóa của dân tộc, có thể là một hành động nhằm gây bất ổn cho chính phủ mới, đồng thời tạo ra sự chia rẽ trong nội bộ người Việt.
Giả thuyết này được củng cố bởi một số nguồn tin cho biết, các thành viên Đảng Đại Việt đã lên kế hoạch phá hủy chùa trước khi rút lui về miền Nam.
Bài học lịch sử và giá trị trường tồn
Mặc dù danh tính thủ phạm gây ra vụ nổ Chùa Một Cột đến nay vẫn chưa có lời giải thỏa đáng, nhưng sự kiện này đã để lại những bài học lịch sử quý báu.
Vụ việc cho thấy sự tàn phá của chiến tranh không chỉ dừng lại ở con người mà còn hủy hoại cả những giá trị văn hóa tinh thần. Đồng thời, nó cũng cho thấy tầm quan trọng của việc giữ gìn, bảo vệ di sản văn hóa dân tộc, đặc biệt là trong bối cảnh đất nước còn nhiều biến động.
Dù đã trải qua bao thăng trầm lịch sử, Chùa Một Cột vẫn sừng sững hiên ngang giữa lòng thủ đô, như minh chứng cho sức sống mãnh liệt của dân tộc Việt Nam.
Tài liệu tham khảo:
- Nguyễn Bá Lăng, Chùa Một Cột, Chim Việt Cành Nam, 1996.
- Đoàn Thêm, 20 năm qua 1945-1964, Nam Chi Tùng Thư, Saigon 1966.
- Lê Trọng Văn, Lột mặt nạ những con Thò lò Chính trị, CA, 1991.
- Duyên Anh, Ca dao quyện lấy miếng ngon dân tộc, Vũ Trung Hiền xuất bản, 1995.
