Cuộc đảo chính năm 1963 lật đổ Tổng thống Ngô Đình Diệm là một sự kiện then chốt trong lịch sử Việt Nam, mở ra giai đoạn biến động dữ dội cho miền Nam. Sự kiện này, cho đến nay, vẫn còn nhiều tranh cãi, đặc biệt là vai trò của Hoa Kỳ trong việc hậu thuẫn cho cuộc đảo chính.
Bài viết này, dựa trên những tài liệu được giải mật của Mỹ, sẽ hé lộ những tính toán và hành động của chính phủ Mỹ, góp phần làm sáng tỏ hơn bức màn bí mật xung quanh sự kiện lịch sử trọng đại này.
Mầm mống của sự bất hòa
Mâu thuẫn giữa Mỹ và chính quyền Ngô Đình Diệm bắt đầu âm ỉ từ những năm đầu thập niên 60. Washington ngày càng lo ngại về sự độc đoán của ông Diệm, cũng như sự lớn mạnh của phong trào cộng sản tại miền Nam Việt Nam.
Vào tháng 8/1963, Roger Hilsman, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ lúc bấy giờ, đã soạn thảo một bản khuyến cáo, trong đó đề cập đến khả năng lật đổ Tổng thống Diệm nếu ông này có ý định thương lượng với Bắc Việt.
Roger Hilsman, Trợ lý Ngoại trưởng Mỹ, năm 1963. Nguồn: The New York Times
Mặc dù Hilsman khẳng định rằng bản khuyến cáo chỉ là một phần trong kế hoạch ứng phó với các tình huống bất ngờ, nhưng nó cho thấy rõ ràng chính quyền Kennedy đã bắt đầu xem xét đến khả năng thay đổi chế độ tại miền Nam Việt Nam.
Tranh luận nội bộ và quyết định thay đổi
Trong nội bộ chính phủ Mỹ, đã diễn ra cuộc tranh luận gay gắt về số phận của ông Diệm. Trong khi Bộ Ngoại giao, với đại diện là Hilsman, ủng hộ việc lật đổ chính quyền Diệm, thì Bộ Quốc phòng lại cho rằng Mỹ nên tiếp tục ủng hộ ông Diệm.
Ngô Đình Diệm (giữa) và em trai, cố vấn Ngô Đình Nhu (phải). Ảnh tư liệu
Để có cái nhìn toàn diện hơn về tình hình Việt Nam, Tổng thống Kennedy đã cử Bộ trưởng Quốc phòng Robert McNamara và Tướng Maxwell Taylor đến Sài Gòn vào tháng 9/1963.
Tổng thống Mỹ John Kennedy (phải) gặp Bộ trưởng Quốc phòng Robert McNamara và Tướng Maxwell Taylor trước chuyến thăm miền Nam Việt Nam của hai nhân vật này. Nhà Trắng, tháng 9/1963. Nguồn: JFK Library
Chuyến thăm này đã góp phần củng cố thêm quan điểm cho rằng cần phải thay đổi lãnh đạo tại miền Nam Việt Nam. Hilsman, trong một bản báo cáo, đã nhận định rằng Ngô Đình Nhu, em trai và cũng là cố vấn của Tổng thống Diệm, đang có ý định tìm kiếm một giải pháp trung lập cho Việt Nam, thậm chí là thỏa hiệp với Hà Nội.
Hỗ trợ cho cuộc đảo chính
Sau nhiều cuộc họp căng thẳng, Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ đã đi đến quyết định ủng hộ một cuộc đảo chính do các tướng lĩnh Việt Nam Cộng hòa tiến hành. Mỹ cam kết sẽ hỗ trợ về mặt ngoại giao và quân sự cho phe đảo chính.
Xe tăng của quân đảo chính trước Dinh Gia Long ở Sài Gòn, ngày 3/11/1963. Ảnh: AP
Hilsman, trong một bản ghi nhớ mật, đã vạch ra những bước đi cụ thể để hỗ trợ cho cuộc đảo chính. Theo đó, Mỹ sẽ công khai lên án chính quyền Diệm, đồng thời gây sức ép buộc ông Diệm phải từ chức.
Nếu cuộc đảo chính nổ ra, Mỹ sẽ sử dụng mọi biện pháp để đảm bảo cho phe đảo chính giành thắng lợi, bao gồm cả việc sử dụng quân đội Mỹ nếu cần thiết.
Kết cục và bài học lịch sử
Ngày 1/11/1963, cuộc đảo chính do các tướng lĩnh Việt Nam Cộng hòa tiến hành đã nổ ra. Tổng thống Diệm và ông Nhu bị bắt và sát hại một ngày sau đó.
Cuộc đảo chính đã chấm dứt chế độ Ngô Đình Diệm, nhưng đồng thời cũng mở ra giai đoạn bất ổn chính trị kéo dài tại miền Nam Việt Nam.
Sự kiện này cho thấy rõ nét vai trò của Mỹ trong việc can thiệp vào công việc nội bộ của Việt Nam, cũng như những toan tính của Washington trong Chiến tranh Việt Nam.
Bài học lịch sử từ cuộc đảo chính 1963 là lời cảnh tỉnh cho các quốc gia về tầm quan trọng của độc lập, tự chủ, cũng như những hệ lụy khó lường từ sự can thiệp của các cường quốc.
