Đầu tháng 2 năm 2017, giáo sư Tạ Thao, một nhà khoa học chính trị đến từ Đại học Ngoại ngữ Bắc Kinh, đã có chuyến thăm thứ hai đến Thành phố Hồ Chí Minh. Không chỉ đơn thuần là du lịch, chuyến đi này còn là một hành trình khám phá lịch sử và văn hóa Việt Nam qua lăng kính của các bảo tàng, đặc biệt là Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh và Bảo tàng Lịch sử. Ông hy vọng tìm hiểu cách Việt Nam nhìn nhận mối quan hệ với Trung Quốc, một mối quan hệ phức tạp và nhiều uẩn khúc trong lịch sử.
Dấu ấn mờ nhạt của Trung Quốc trong Chiến tranh Việt Nam tại Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh
Tại Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh, giáo sư Tạ Thao kỳ vọng tìm thấy những bằng chứng về sự hỗ trợ to lớn của Trung Quốc dành cho Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Mỹ. Trung Quốc đã viện trợ ước tính khoảng 20 tỷ USD (theo giá những năm 1970) và cử 300.000 quân nhân sang Việt Nam từ năm 1965 đến 1968. Tuy nhiên, những gì ông tìm thấy chỉ là ba bức ảnh: Mao Trạch Đông bắt tay Hồ Chí Minh, khinh khí cầu mang khẩu hiệu “Mao chủ tịch muôn năm” và “Hồ chủ tịch muôn năm” trên quảng trường Thiên An Môn, và Mao Trạch Đông tiếp đón một phái đoàn Việt Nam. Sự hiện diện mờ nhạt này khiến ông bất ngờ và đặt ra câu hỏi về cách Việt Nam ghi nhớ và đánh giá sự hỗ trợ của Trung Quốc trong giai đoạn lịch sử quan trọng này.
Hình ảnh minh họa quan hệ Việt-Trung.
“Ngàn năm Bắc thuộc” tại Bảo tàng Lịch sử
Khác với Bảo tàng Chứng tích Chiến tranh, Bảo tàng Lịch sử lại khắc họa một bức tranh hoàn toàn khác về mối quan hệ Việt-Trung. Gian trưng bày “Bắc thuộc – Đấu tranh giành độc lập” với các tấm áp phích và bản đồ đã tái hiện lại một nghìn năm đấu tranh giành độc lập của dân tộc Việt Nam trước các triều đại phong kiến Trung Quốc. Một tấm áp phích đặc biệt gây ấn tượng với giáo sư Tạ Thao, tóm tắt lại quá trình đấu tranh bền bỉ của người Việt từ thời An Dương Vương đến chiến thắng Bạch Đằng năm 938, mở ra kỷ nguyên độc lập tự chủ. Chuỗi bản đồ tiếp theo minh họa chi tiết các cuộc xâm lược của Trung Quốc và các cuộc kháng chiến của Việt Nam, từ các cuộc khởi nghĩa trong thế kỷ 1-10, chiến thắng trước quân Tống năm 1076-1077 đến khởi nghĩa Lam Sơn 1418-1427. Những hình ảnh này cho thấy rõ ràng cách Việt Nam nhìn nhận Trung Quốc trong lịch sử: một quốc gia xâm lược, mà người Việt đã phải liên tục chiến đấu để bảo vệ độc lập, chủ quyền và bản sắc văn hóa của mình.
“Trung Quốc nổi giận” và sự thù địch sâu sắc
Trở về khách sạn, giáo sư Tạ Thao tìm hiểu thêm về lịch sử Việt Nam qua cuốn sách du lịch Lonely Planet. Đoạn “Trung Quốc nổi giận” kể về việc Trung Quốc chiếm đóng Việt Nam đầu thế kỷ 15, cướp đi văn khố quốc gia và các trí thức, áp đặt sưu cao thuế nặng và lao dịch khổ sai. Hai câu thơ của Nguyễn Trãi: “Độc ác thay, trúc Nam Sơn không ghi hết tội. Nhơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi” đã gây chấn động mạnh mẽ cho ông. Mức độ căm phẫn trong thơ Nguyễn Trãi phản ánh một sự thù địch sâu sắc mà ông không ngờ tới. Dù biết về những mâu thuẫn giữa hai nước từ cuối những năm 1970, từ cuộc chiến biên giới năm 1979 đến căng thẳng Biển Đông, giáo sư Tạ Thao vẫn không lường trước được “ngàn năm Bắc thuộc” đã ăn sâu vào tiềm thức dân tộc Việt Nam như thế nào.
Bài học lịch sử và tương lai quan hệ Việt-Trung
Giáo sư Tạ Thao liên hệ đến câu nói được cho là của Hồ Chí Minh về việc thà ngửi cứt Pháp năm năm còn hơn ăn cứt Tàu cả đời. Ông nhận thấy sự tương phản giữa thái độ của người Việt Nam đối với Mỹ và Trung Quốc. Dù chịu tổn thất nặng nề trong chiến tranh Việt Nam, người Việt dường như dễ dàng tha thứ cho Mỹ hơn so với Trung Quốc. Điều này cho thấy sức mạnh của chủ nghĩa dân tộc vượt xa chủ nghĩa cộng sản, và “ngàn năm Bắc thuộc” vẫn là một vết thương chưa lành trong lòng người Việt. Từ đó, ông kết luận rằng chừng nào ký ức về “ngàn năm Bắc thuộc” còn tồn tại, lời hứa về sự trỗi dậy hòa bình của Trung Quốc sẽ khó được Việt Nam tin tưởng, đặc biệt trong bối cảnh căng thẳng Biển Đông. Việt Nam sẽ tiếp tục tìm kiếm sự ủng hộ từ các quốc gia khác để đối phó với sự trỗi dậy của Trung Quốc.
