Đất Tiên Lãng (Hải Phòng), bên dòng chảy hiền hòa của sông Văn Úc và Thái Bình, mang trong mình những câu chuyện lịch sử thú vị về hệ thống chợ làng, hoạt động buôn bán và đời sống của người dân nơi đây. Liệu bức tranh kinh tế Tiên Lãng có thực sự phồn thịnh như ghi chép trong Đồng Khánh địa dư chí lược, với “số người làm nghề nông và buôn bán suýt soát ngang nhau”? Hành trình khám phá những dấu xưa còn sót lại ở chợ Đôi và các chợ làng khác sẽ giúp chúng ta hé mở những góc nhìn đa chiều về đời sống kinh tế của vùng đất này.
Nội dung bài viết
Hình ảnh minh họa về một phiên chợ quê xưa
Nền kinh tế tiểu nông: Nền tảng vững chắc hay rào cản phát triển?
Tiên Lãng, vùng đất được bồi đắp bởi phù sa màu mỡ của hai dòng sông lớn, tưởng chừng sẽ là nơi giao thương sầm uất. Thế nhưng, thực tế lại cho thấy một bức tranh khác. Dù sông nước hữu tình, đất đai phì nhiêu, Tiên Lãng vẫn thiếu vắng sự nhộn nhịp của hoạt động kinh tế, khác hẳn với sự tấp nập của làng Thổ Hà (Bắc Ninh) hay nhịp sống hối hả được Lê Quý Đôn ghi lại ở một làng ven biển.
Quy mô làng xóm nhỏ bé, mật độ dân cư dày đặc, cùng với sự phân tán của các điểm quần cư đã góp phần tạo nên bức tranh kinh tế tiểu nông đặc trưng của Tiên Lãng. Đời sống của người dân nơi đây phụ thuộc hoàn toàn vào đồng ruộng, dù thiên tai thường xuyên đe dọa, năng suất thấp kém. Sự cần cù, tiết kiệm đã trở thành nét tính cách đặc trưng, được hun đúc qua bao thế hệ, như lời tiến sĩ Nguyễn Minh Triết đã cảm nhận: “Dặn vợ có cà đừng gắp mắm/ Bảo con bớt gạo bỏ thêm khoai”.
Sự dư thừa trong sản xuất, nếu có, cũng không được đầu tư vào kinh doanh buôn bán, mà thường được dùng vào việc mua hậu thần, hậu phật, thể hiện một lối tư duy kinh tế chưa thực sự hướng tới sự phát triển bền vững. Chiến tranh, thiên tai càng làm cho đời sống người dân thêm khó khăn, nhiều gia đình phải ly tán, phiêu bạt khắp nơi để kiếm sống.
Hệ thống chợ làng: Nỗ lực thích ứng với hoàn cảnh
Dù nền kinh tế tiểu nông chiếm ưu thế, người dân Tiên Lãng vẫn nhận thức được tầm quan trọng của thương mại (“phi thương bất phú”). Hệ thống chợ làng dần hình thành, không chỉ đáp ứng nhu cầu trao đổi hàng hóa thiết yếu, mà còn là nơi giao lưu, trao đổi văn hóa.
Chợ Đầm, hình thành từ đầu thế kỷ XVIII, là một ví dụ điển hình. Nằm ở vị trí giao thông thuận lợi, chợ Đầm nhanh chóng trở thành trung tâm buôn bán sầm uất nhất Tiên Lãng, thu hút người dân từ khắp nơi đổ về trao đổi hàng hóa. Bên cạnh đó, các chợ chùa, chợ đình như chợ chùa Minh Phúc, chợ đình Kinh Lương cũng đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế, xã hội của địa phương.
Bản đồ cổ Hải Phòng
Một số chợ khác như chợ Rỗ, chợ Đông Quy, chợ Vàm Láng cũng dần phát triển, đáp ứng nhu cầu buôn bán của từng vùng nhỏ. Đặc biệt, chợ Giải ở Hà Đới mang đậm nét văn hóa, mỗi năm chỉ họp một ngày vào mồng hai Tết, là dịp để người dân vui chơi, mua bán lấy may đầu năm.
Đặc điểm chợ làng Tiên Lãng: Vừa là điểm sáng, vừa là hạn chế
Hầu hết các chợ ở Tiên Lãng đều họp liên tục, cả ngày hoặc sáng, chiều, phản ánh sự phân công lao động còn đơn giản. Việc mua bán chủ yếu diễn ra tại chỗ, quy mô nhỏ lẻ. Dù có một số chợ lớn như chợ Đôi, chợ Vàm Láng, nhưng hoạt động buôn bán vẫn mang tính tự phát, chưa hình thành được tầng lớp thương nhân chuyên nghiệp.
Việc thiếu vắng các làng nghề thủ công, sự phát triển chậm chạp của giao thông vận tải đã kìm hãm sự phát triển của thương mại. Số lượng người buôn bán tuy đông, nhưng chủ yếu là phụ nữ, buôn thúng bán bưng, vốn liếng ít ỏi.
Kết luận: Bài học về sự thích nghi và tiềm năng phát triển
Câu chuyện về chợ quê Tiên Lãng phản ánh một giai đoạn lịch sử, khi nền kinh tế tiểu nông vẫn giữ vai trò chủ đạo. Dù còn nhiều hạn chế, hệ thống chợ làng đã thể hiện nỗ lực thích ứng của người dân trước những thách thức của tự nhiên và xã hội.
Sự tồn tại và phát triển của các chợ làng đã đặt nền móng cho sự phát triển kinh tế sau này. Bài học về sự cần cù, tiết kiệm, tinh thần vượt khó của người dân Tiên Lãng vẫn còn nguyên giá trị cho đến ngày nay. Tiềm năng phát triển của vùng đất này vẫn còn rất lớn, chờ đợi sự đầu tư và khai thác hợp lý.
