Từ thuở xa xưa, cờ, lọng, võng không chỉ đơn thuần là vật dụng trong đời sống thường nhật mà còn mang ý nghĩa biểu trưng sâu sắc về quyền lực, địa vị và cả những nét tinh tế trong văn hóa Việt. Mỗi lá cờ thêu dệt tỉ mỉ, mỗi chiếc lọng vàng son lấp lánh, hay võng điều đỏ thắm sang trọng đều ẩn chứa những câu chuyện văn hóa và tín ngưỡng riêng biệt. Hành trình khám phá ý nghĩa của những biểu tượng này sẽ giúp chúng ta hiểu hơn về đời sống và lễ nghi của người Việt xưa.
Nội dung
Cờ: Ngôn Ngữ Của Quyền Uy Và Tín Ngưỡng
Cờ, với sự đa dạng về màu sắc, hình dáng và hoa văn, đóng vai trò quan trọng trong việc thể hiện quyền uy và tín ngưỡng. Từ quốc kỳ uy nghiêm cho đến các loại cờ dùng trong quân ngũ hay nghi lễ, mỗi loại đều mang một ý nghĩa riêng biệt.
Quốc kỳ (Đại kỳ)
Lá cờ đại diện cho quốc gia, được treo trên kỳ đài, làm bằng chất liệu cao cấp như trừu, nỉ hoặc dạ tốt màu vàng. Hình ảnh rồng được thêu tỉ mỉ trên nền vàng thể hiện uy quyền của bậc đế vương. Kích thước của quốc kỳ cũng được quy định rõ ràng tùy theo dịp lễ hay ngày thường, thể hiện sự tôn nghiêm và quy củ.
Môn kỳ và ý nghĩa Ngũ Hành
Môn kỳ, với hình dạng vuông và riềm răng cưa, được sử dụng tại các cửa cung điện. Năm lá cờ với năm màu sắc khác nhau (xanh, trắng, đỏ, tím, vàng) tương ứng với ngũ hành và các hướng Đông, Tây, Nam, Bắc, Trung, phản ánh quan niệm vũ trụ của người xưa. Cờ tam tài hình tam giác tượng trưng cho Thiên, Địa, Nhân, thường đi đầu trong các đám rước, thể hiện sự hài hòa giữa con người và vũ trụ. Cờ tứ phương với bốn màu và hình tượng tứ linh (Thanh Long, Bạch Hổ, Chu Tước, Huyền Vũ) mang ý nghĩa cầu mong sự an lành, vui vẻ, tránh thị phi và bền vững. Cờ ngũ hành, cũng với năm màu sắc cơ bản, tiếp tục khẳng định tầm quan trọng của thuyết ngũ hành trong văn hóa Việt.
Cờ ngũ hành dưới triều Tự Đức. Tranh của R. Bolliand trong album “Armée de campagne sous le règne de Tu’ Duc” (Quân ngũ thời Tự Đức)
Nhị Thập Bát Tú và Thập Nhị Thời Thần
Cờ nhị thập bát tú, gồm 28 lá cờ thêu hình 28 chòm sao, phản ánh sự am hiểu về thiên văn và tín ngưỡng thờ sao. Cờ thập nhị thời thần, với 12 lá cờ ứng với 12 tháng trong năm, chia theo bốn mùa và bốn màu sắc, thể hiện sự tuần hoàn của thời gian và quy luật tự nhiên.
Cờ Nhị Thập Bát Tú trong lễ tế Nam Giao ở Huế. Ảnh tư liệu
Bát Quái, Phong Vân Lôi Vũ và các loại cờ khác
Cờ bát quái, với 8 lá cờ tượng trưng cho 8 quẻ, thể hiện triết lý âm dương và vũ trụ quan của người xưa. Cờ phong, vân, lôi, vũ tượng trưng cho bốn hiện tượng tự nhiên, thể hiện sự tôn kính và kính sợ của con người trước thiên nhiên. Cờ long vân, vân cẩm, cảnh, tất, bắc đẩu, long, phượng, nhật, nguyệt đều mang những ý nghĩa biểu trưng riêng, gắn liền với quyền uy và sự tôn kính dành cho vua chúa. Cờ tiết mao là biểu tượng của sứ mệnh ngoại giao và sự ủy quyền của nhà vua.
Cờ trong quân ngũ
Trong quân đội, cờ được sử dụng như một công cụ chỉ huy và truyền đạt mệnh lệnh. Sự đa dạng của các loại cờ trong quân ngũ cho thấy tính tổ chức và chiến lược quân sự tinh vi. Cờ lông công, biểu tượng của phu trạm, cho thấy sự coi trọng thông tin liên lạc và hệ thống bưu chính thời xưa.
Hình ảnh người phu trạm trên tem thư xưa
Lọng và Võng: Khẳng Định Địa Vị
Lọng và võng, ngoài chức năng che nắng che mưa và di chuyển, còn là biểu tượng của địa vị xã hội. Số lượng lọng, màu sắc, chất liệu và kiểu dáng đều được quy định chặt chẽ, phản ánh thứ bậc trong xã hội phong kiến. Từ vua chúa, hoàng tử, quan lại cho đến tân khoa cử nhân và thường dân, mỗi người đều có quy định riêng về việc sử dụng lọng và võng.
Vua Khải Định trong lễ tế Nam Giao năm 1924. Ảnh tư liệu
Tổng đốc Hà Nội ngồi võng với 4 chiếc lọng. Ảnh: Pierre Dieulefils
Kết Luận: Hồi Ứ Về Một Thời Vang Bóng
Cờ, lọng, võng không chỉ là những vật dụng thông thường mà còn là những biểu tượng văn hóa đặc sắc, phản ánh một thời kỳ lịch sử phong phú và đầy màu sắc của Việt Nam. Việc tìm hiểu và gìn giữ những giá trị văn hóa này là cách để chúng ta kết nối với quá khứ, trân trọng di sản cha ông và hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa dân tộc. Việc nghiên cứu sâu hơn về những biểu tượng này sẽ giúp chúng ta khám phá thêm nhiều tầng lớp ý nghĩa và giá trị văn hóa tinh thần của người Việt xưa.
Tài liệu tham khảo:
- Đỗ Bằng Đoàn, Đỗ Trọng Huề. Những đại lễ và vũ khúc của vua chúa Việt Nam. NXB Hoa Lư, 1969.
